فلسفه شب یلدا چیست؟

این روزها تکنولوژی، همه چیز را تغییر داده است. زندگی ها ماشینی شده و رنگ و لعابش تغییر کرده است. می گویند هیچ چیز مثل قدیم ها نیست؛ حتی دورهمی هایمان؛ دورهمی هایی که پدربزرگ برایمان قصه می گفت، مادربزرگ روی سماور کوچک نفتی اش قوری بند زده چایی را می گذاشت تا چای قند پهلویمان آماده شود.

حالا فقط دلمان به چند جشن باستانی مان خوش است که از گذشته ها به جای مانده که بتوانیم با آن یادی هر چند کم از رسم و رسومات باستانی مان کنیم.

وقتی شب یلدا از راه می رسد، شور و نشاطی در بین مردم ایران به راه می افتد و هرکجا که باشند خودشان را به کانون گرم خانواده می رسانند تا شب چهله را گذارن کنند.

همه این شور و اشتیاق را فردای شب چهله در عکس هایی از سفره های زیبای شب چله که بانوان ایرانی با سلیقه ای مثال زدنی، انار و آجیل و میوه ها را کنار هم چیده اند تا برای کهن ترین جشن ایران باستان خانه هایشان آماده باشد، مشاهده می کنیم.

شب یَلدا یا شب چلّهیکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است. در این جشن، طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها در نیم‌کره شمالی، که مصادف با انقلاب زمستانی است، گرامی داشته می‌شود. در هر شهر و دیاری در این شب، مراسم هایی به خصوص دارند و تلاش می کنند این رسومات را به نسل های آینده انتقال دهند. از حافظ خوانی گرفته تا قصه های مادربزرگ و پدربزرگ از سالهای دور ایران زمین و داستان زندگی قهرمان های این مرز و بوم. خوردن هندوانه و انار دان شده توسط مادر.

اما خواستگاه شب چله یا همان یلدا چیست؟

محمد علی دادخواه در گفت و گو با انتخاب خبر درباره شب یلدا می گوید: رسوم ایرانی همه دارای رازها و رمزهای پند آمیزی است؛ بدینگونه که شما در نهایت افسردگی شادی را، در جنگ صلح را، و در تاریکی نور را پیدا می کنید و یلدا یکی از این نمودها است که همانند دیگر رسم ها و بزم های ایرانی در تاریک ترین و طولانی ترین شب روشنایی؛ نور، عشق و پیوند را به دست می آورید.

محقق و پژوهشگر جشن ها و بزم های ایرانی می افزاید: از نظر اسطوره ای، شب یلدا شب عروسی ماه و خورشید است؛ به این ترتیب که ماه، مرد است و خورشید، زن. ماه به دنبال این است که از خورشید خواستگاری کند و این موقعیت را شب یلدا برای ماه فراهم می کند. ماه که در مدت ها خورشید او را نپذیرفته، به خانه زهره که همسایه دیوار به دیوار خورشید است می رود. زهره به ماه می گوید به خواستگاری خورشید برو و ماه که ناامید است، سرانجام به خانه خورشید می رود و این بار، خورشید خواستگاری او را قبول می کند و این دو در شب یلدا ازدواج می کنند؛ به همین علت عروس خانم، دیر سر کار می آید و شب درازتر است. اما فردا را که مصادف با اول دی است، خرم رود نامیده اند زیرا زایش خورشید است و خورشید دوباره تکاپو پیدا می کند.

وی ادامه می دهد: می دانیم که بعد از آخرین روز آذر، دی ماه شروع می شود. دی در زبان فارسی یعنی افزایش و فزونی. جالب است که واژه دی از زبان فارسی به سرزمین غرب رفته است و آن ها به روز، دی می گویند. بر این مبادی می توان گفت که یلدا یکی از نمودهای گسترش فرهنگ ایرانی است. باید یادآور شد که تولد واقعی حضرت مسیح نیز در شب یلدا بوده، اما بعدا از مدتی مسیحیان برای اینکه کمی تفاوت قائل شوند، تولد مسیح را کمی جلوتر اعلام کردند. نکته زیباتری که تا به امروز به آن کمتر اشاره شده این است که فردوسی بر این عقیده است که عروسی رستم و تهمینه هم در شب یلدا بوده و در همان آغاز داستان می گوید: «چو یک بهره از تیره شب در گذشت، شباهنگ بر چرخ گردان بگشت». هر بهره، 8 ساعت است و تنها شبی که امکان دارد 2 بهره، تاریک باشد، شباهنگ مرغی است که در نیمه شب می خواند و در میان این دو بهره تاریکی، شروع به آواز خواندن می کند و این همان شب یلداست.

دادخواه می گوید: اما نویدی که انسان ها از یلدا می گیرند این است که به تاریکی هرگز امیدی نباید بست؛ چرا که تاریکی هیچ وقت پیروز نمی شود، بلکه باید امیدها به نور و روشنایی بسته شود و انسان ها به پیروزی نور بر تاریکی بپیوندند؛ همان طور که آمده است «پایان شب سیه سپید است»، نموداری از همین نگرش اسطوره ای و افسانه ای است که حتی در عمل هم انسان ها به آن پرداخته اند.

وی خاطرنشان می کند: اینکه ماه و خورشید با هم ازدواج می کنند را مولوی هم پای فشرده و می گوید: «شمس و قمرم آمد سمع و بصرم آمد. و آن سیمبرم آمد وان کان زرم آمد.».

این ایران شناس در ادامه به کلمه یلدا اشاره کرد و افزود: یلدا یک واژه سوریانی است و به معنای زایش و افزایش است، اما اکنون در زبان فارسی کاملاً پذیرفته شده و تولد و متولد شدن که در زبان عربی هم به آن استناد می جویند، از همان واژه یلدای سوریانی است.

دادخواه درباره رسم های دیرین ایرانیان در شب چله نیز می گوید: یکی از رسم هایی که در این شب در تمدن ایرانی، وجود دارد انار دادن و یا هندوانه نهادن است. این نمادهای دین زرشتی است؛ به طوری که می گویند انار نمادی از یک آتش دان است. برجستگی بالای انار نماد دودکش است و بدنه انار نماد آتش دان ودانه های انار هرکدام نمادی از گلوله ها و گل های آتش است و به این علت، رنگ قرمز دارد که از نور خورشید دور افتاده است. همانطور که مولوی می گوید :«بهترین رنگها سرخی بود ......... وان ز خورشیدست و از وی می‌رسد». بیشتر میوه هایی که درشب یلدا مورد استفاده قرار می گیرد رنگ قرمز دارد، مثل: لبو، سنجد و هندوانه که نشانی از تشکر از خورشید است که در تابستان تابیده و انسان ها در زمستان از آن بهره می جویند.

محقق و پژوهشگر جشن ها و بزم های ایرانی ادامه می دهد: اما هنداونه به این نماد است که حالا که ما دستمان از آن خورشید گرد و آتشین دور است، اکنون نمادی از آن را در سفره می نهیم و تا صبح خرم رود که اول دی است، بیدار می مانیم تا خورشید دوباره طلوع کند.

دادخواه می گوید: گفتنی است این حلقه ای که در زمان ازدواج در سراسر جهان همسران به هم اهدا می کنند، نمادی است از همان مهرورزی کهن ایرانی. حلقه، نمادی است از گردی و مهر و عشق که این دو را به هم پیوند می دهد و باز هم نمادی از خورشید. هنگامی که میکائیل در این سرزمین بوده تاکنون این افسانه و اسطوره بوده و حالا به حقیقت پیوسته و به قول حافظ: «صحبت حکام ظلمت شب یلداست ......... نور ز خورشید جوی بو که برآید».

از دیگر نتقلات شب یلدا آجیل است که دادخواه درباره فلسفه آجیل شب یلدا و فلسفه آن اینطور می گوید: این شب، آجیل مخصوصی دارد؛ به طور مثال باسلوق که باعث گرمی بدن می شود. آجیل باعث می شود همه گرد هم آیند و غم ها را دور کنند و در این شب تاریک با شادی و عشق و نور درکنار هم باشند.

وی درباره یکی دیگر از رسم های شب یلدای ایرانیان می گوید: یکی دیگر از رسم هایی که از زمان مادها به یادرگار مانده است، خوردن آش ماش و قمری است و این نشان می دهد که نیاکان ما چه ژرف بینانه به خواص آثاری که این خوارکی ها داشته اند، تفکر می کردند.