اهالی نشر چه توقعی از وزیر جدید ارشاد دارند؟

وضعیت فرهنگ در سه سال و اندی از دولت یازدهم دست کمی از وضعیت اقتصادی کشور ندارد. با وجود آنکه امید می‌رفت تا با دولت جدید، تغییر رویکردها سبب شود تا فضای فرهنگی تغییر کرده و رویش‌های جدیدی ایجاد شود، اما اوضاع، به گفته خود اهالی فرهنگ، بهتر نشد. اطلاعات و آمار منتشر شده نشان می‌دهد که وضعیت کتاب و نشر در سال‌های اخیر، مطلوب نبوده و چندان رضایت‌بخش نیست؛ از گرانی کتاب گرفته تا کاهش شمارگان کتاب و ... . این جدای از کیفیت کارهایی است که به چاپ می‌رسد و بازار کتاب را اشغال کرده است؛ کتاب‌هایی که با استفاده از کپی پیست‌های متداول کتابفروشی‌ها را قرق کرده و مانع از معرفی و عرض اندام کتاب‌های قوی می‌شود. به عبارت دیگر، بازار کتاب هم به بحران کمیت رسیده و هم در کیفیت دچار مشکلات اساسی است. حالا رئیس جمهور، حسن روحانی، در ماه‌های آخر منتهی به انتخابات ریاست جمهوری اقدام به تغییر وزیر ارشاد کرده است؛ امری که بسیاری آن را تاکتیک دولت برای تلطیف فضا و جذب آرا برای انتخابات پیش رو می‌دانند، تا اقدامی در جهت رو به راه کردن امور بر زمین مانده فرهنگی. با وجود این، به نظر می‌رسد که وزیر جدید، هر کس که باشد، با دشواری‌های متعددی روبروست که بخشی از آن مربوط به حوزه کتاب می‌شود؛ حوزه‌ای که در سایه دیگر بخش‌های هنری مانند موسیقی و فیلم قرار گرفته و عمدتاً توجه چندانی به آن نمی‌شود. «پوست‌اندازی قوانین»؛ چاره مشکلات نشر برخی از کارشناسان حوزه نشر، دوا و چاره کار را در «پوست‌اندازی قوانین» می‌دانند. نادر قدیانی که سال‌هاست در حوزه نشر کودک و نوجوان فعالیت می‌کند، در این رابطه می‌گوید: قوانین حوزه نشر به پوست‌اندازی نیاز دارد، به نظر می‌رسد بخشی از قوانین و مقررات در دهه چهارم انقلاب همان مقرراتی است که در دهه اول و دوم انقلاب شکل گرفته است. مانند قوانین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران،‌ نمایشگاه‌های استانی کتاب، نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم، شیوه خرید کتاب و... که قوانین همه این بخش‌ها ناکارآمد است. بخشی از قوانین نیز وجود دارد که کارآمد است، اما شفاف عمل نمی‌شود. به عنوان نمونه، برای نمایشگاه‌های کتاب بندهای مختلفی برای تعداد کتاب‌ها، ترجمه و تألیف و ... عنوان می‌شود،‌اما در عمل ناکارآمد است و در فضای نمایشگاه کتاب‌های متعددی خارج از این قوانین پخش می‌شود. به همین دلیل به نظرم ما در درجه نخست نیازمند بازنگری در بخشی از قوانین موجود هستیم. او بخش دیگری از مشکلات حاضر را در کم شدن بودجه معاونت فرهنگی می‌داند و می‌افزاید: بودجه دیگر بخش‌های وزارت ارشاد و معاونت‌ها به قوت خود باقی است، اما بودجه معاونت فرهنگی از دست رفته و کم شده است، کار به جایی رسیده که عملاً حمایتی از اهالی نشر صورت نمی‌گیرد. امیدوار هستیم که وزیر آینده ما در اولین روزهای کاری خود با تشکل‌ها و کارکشتگان حوزه نشر بنشیند و صحبت کند و مشکلات را از نزدیک بشنود. سه سال گذشته یک مسکن آرام‌بخش برای مشکلات نشر بود قدیانی با اشاره به زمان اندک باقی‌مانده، تنها «مدیریت قاطع و انقلابی» را لازمه این تغییرات می‌داند و ادامه می‌دهد: دوره سه ساله گذشته تنها یک قرص آرام‌‌بخش برای اهالی فرهنگ بود. فرهنگ نیز همانند دیگر بخش‌های کشور در رکود به سر می‌برد، البته با توجه به تحریم‌ها و مشکلات این‌چنینی توقع زیادی هم نمی‌شود، داشت. ضعف در اقتصاد نشر و ادامه تبدیل «کتابفروشی‌» به «کبابی» «اقتصاد نشر» موضوعی است که بسیاری از اهالی فرهنگ بر آن تأکید و امید دارند که در دوره جدید وزارت، به آن بیشتر توجه شود. موضوعی که هم به کسب و کار ناشر و اهالی نشر رونق می‌بخشد و هم تا حدود زیادی توقعات نویسندگان و اهالی قلم را برآورده می‌کند. هرچند در سال‌های اخیر توجه به این موضوع بیشتر شده، اما نتیجه کار چندان محسوس نبوده است. طی سال‌های گذشته تلاش شده تا با برگزاری طرح‌هایی این موضوع مورد توجه قرار گیرد، اما اهالی نشر نظر دیگری دارند. از نظر عمده آنها این نوع طرح‌ها مقطعی بوده و نشر سنتی ما را دچار تغییرات اساسی نمی‌کند. این امر حتی برخی از حوزه‌های پرمخاطب مانند کتاب‌های دینی را هم تحت تأثیر خود قرار داده است؛ به طوری که طبق گفته رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان استان قم سالانه حدود 10 تا 15 کتابفروشی در عرصه کتاب‌های دینی آن هم در شهری مانند قم تغییر کاربری داده‌ و ترجیح داده‌اند به جای کتاب، کباب بفروشند. کاهش شمارگان و افزایش قیمت حمید خرمی با اشاره به وضعیت چند سال اخیر در حوزه نشر کتاب‌های دینی می‌گوید: هرچند معاونت فرهنگی ارشاد تلاش‌های قابل قبولی در این زمینه داشت، اما ما در این سال‌ها با کاهش شمارگان کتاب مواجه هستیم؛ به طوری که شمارگان برخی از کتاب‌های دینی به 100 نسخه رسیده است؛ این در حالی است که این کتاب‌ها در شهر قم که مرکز علوم دینی است و هزاران طلبه و دانشجو در این شهر تحصیل می‌کنند، منتشر می‌شود. علاوه بر این، کتاب‌های زرد دینی هم زیادند که البته می‌توان جلوی انتشار آنها را به طرق مختلف گرفت. او نیز از کاهش بودجه گلایه دارد و می‌افزاید: در دولت قبل یارانه کاغذ برداشته و قرار بر این شد که این یارانه از راه‌های دیگری به حوزه نشر تزریق شود، اما ما عملاً شاهد این هستیم که تنها 20 تا 30 درصد این بودجه به حوزه نشر بازمی‌گردد و مابقی در دیگر حوزه‌ها صرف می‌شود؛ این در حالی است که توقع می‌رفت که این بودجه تنها در حوزه کتاب صرف شود. بهبود «اقتصاد نشر» از اولویت‌هایی است که وزیر جدید باید به آن بیشتر بیندیشد. اقدامات بنیادین؛ از بهبود گردش مالی تا تدبیر در امور فرهنگی نگاهی به کارنامه وزیر قبل در حوزه نشر نشان می‌دهد که تلاش‌هایی برای بهبود وضعیت اقتصاد این حوزه و به تبع، وضعیت اهالی قلم و نشر صورت گرفته است، اما به نظر برخی دیگر از کارشناسان، این اقدامات چندان اساسی نبوده که بخواهد از بنیان کار خاصی انجام دهد. محسن پرویز که خود تجربه کار این‌چنینی دارد، معتقد است که در دوران پشت سر گذاشته در حوزه نشر و کتاب اعم از همه بخش‌ها شامل تولید فکر و کتاب، آماده‌سازی و انتشار شاهد اتفاق خاصی نبوده‌ایم. او اضافه می‌کند: در بحث کتاب، دو نگاه سهل‌گیرانه و سخت‌گیرانه وجود دارد که هر دو برآمده از سلیقه شخصی است، ممکن است فردی اظهار کند که چون در صدور مجوز سهل‌گیرانه برخورد شده، کار خوبی صورت گرفته است، اما در واقع کار اساسی زمانی صورت می‌گیرد که مشکلی اساسی برطرف شود و این با حرف و شعار رفع نمی‌شود. به عنوان نمونه، ما در بحث کتاب و انتشار آن نیازمند ثبات قیمت کاغذ هستیم که این محتاج به اتخاذ تدابیری مانند حمایت از تولید داخل و ثبات واردات است. اگر کسی توانست نوسانات قیمت کاغذ را رفع کند، توانسته کاری انجام دهد. یا توسعه ویترین کتاب و ... . ما در دوره اخیر وزارت ارشاد شاهد تغییر سلیقه‌ها و پیش گرفتن روش‌های داوری متفاوت در برخی از بخش‌ها بودیم، اما تقریباً هیچ اقدام بنیادینی برای حل مشکلات بخش‌های مختلف را شاهد نبودیم یا اینکه در جریان قرار نگرفتیم. البته ما در مسائل روزمره شاهد نمونه‌های موفقی بودیم، اما این تک‌نمونه‌ها مشکلات اساسی را حل نکرده است. پرویز به اولویت‌های پرداخته نشده در حوزه نشر اشاره می‌کند و می‌گوید: بنیادی‌ترین مشکل در حوزه نشر، گردش اقتصادی آن است. متأسفانه گردش مالی حوزه نشر اندک است و همین موضوع، فضای بسیار کوچکی را ایجاد کرده که مانع از جذب نیروهای جدید می‌شود. علاوه بر این، ما در بیشتر حوزه‌های فرهنگی اتاق فکر برای برنامه‌ریزی و نظارت نداریم؛ البته گاه از اهالی فکر دعوت می‌شود، اما این دعوت‌ها برای مشورت نیست و بیشتر برای تأیید است. ما نیازمند آسیب‌شناسی بخش‌های مختلف نشر و تدبیر و ارائه راه حل برای بهبود وضعیت هستیم. وزارت ارشاد به دست هر کس از افراد مورد قبول دولت باشد، کار انجام نشده و بر زمین مانده بسیار دارد؛ از بهبود اقتصاد نشر که بسیاری انگشت اشاره خود را به این سمت گرفته‌اند، تا حفظ حرمت نویسندگان، احقاق حقوق مؤلف، ایجاد زیرساخت‌های لازم جهت رونق فکر و اندیشه، سازماندهی مرکزی برای فعالیت‌های فرهنگی و ... . با وجود همه این مسائل و مصائب، آنچه که مسیر را برای وزیر آینده سخت‌تر می‌کند، حس ناامیدی و یأسی است که در میان اهالی فرهنگ وجود دارد؛ آنها از شرایط جدید راضی نیستند، اما خوش‌بینی به آینده نیز در بسیاری از آنها دیده نمی‌شود. وزیر جدید باید نوش‌دارویی قبل از مرگ سهراب داشته باشد.