پندخوانی‌ها و مناجات‌خوانی‌های «سلیم»
محمدرضا ممتازواحد
به گزارش شما نیوز ، درخصوص شادروان سلیم موذن‌زاده‌اردبیلی این مورد شایان ذکر است که او به‌غیر از مرثیه‌خوانی‌های ماندگارش، درخصوص دیگر شاخه‌های موسیقی مذهبی نیز آثاری را از خود به‌جای گذاشته است. ازجمله این آثار «پندخوانی»ها بوده است. متین رضوانی‌پور (خواننده و پژوهشگر نام‌آشنای موسیقی آیینی و موسیقی مذهبی) در صفحه شخصی‌اش یکی از این پندخوانی‌های فارسی که در آواز افشاری خوانده شده را مورد شرح و بررسی قرار داده است. همان‌طور که جناب رضوانی‌پور توضیح داده و راقم این سطور نیز اثر مذکور را شنیده است، ابیات اول و دوم این اثر در گوشه عراق خوانده شده و در بیت سوم گریزی به‌گوشه عشاق زده می‌شود. سلیم موذن‌زاده در مصراع اول بیت چهارم استادانه و به‌زیبایی به درآمد افشاری فرود آمده و با تکرار دوباره مصراع اول بیت چهارم و سپس مصراع دوم آن، درآمد افشاری و در بیت پنجم گوشه جامه‌دران را اجرا کرده است. پس از آن نیز، گوشه مثنوی افشاری را با شعر دیگری پی می‌گیرد. شرح فوق، خود حائز نکات فنی فراوانی مثل اشراف سلیم موذن‌زاده به‌ردیف آوازی و احاطه تام او به‌فنون آوازی و مهم‌تر از همه، بهره‌گیری هوشمندانه وی از تکه‌ها و گوشه‌های زنجیره ردیف موسیقی ملی مطابق با موازین کاربردی موسیقی مذهبی است. بی‌تردید یک ذاکر و مرثیه‌خوان، آوازخوان و یا راوی ردیف (ردیف‌خوان) نیست و نخواهد بود - البته می‌تواند باشد-، بلکه در این خصوص اصالت هنری الحان و توجه به سنن موسیقایی مورد تاکید است. توجه به وجوه کارکردی و کاربردی آواز و اِعمال رویکردی محتواگرایانه و محتواپردازانه و بهدور از فرم‌گرایی و الگوی آوازی صرف و ارجحیت محتوا بر فرم، از مصادیق بارز گفتمان قدیمی موسیقی مذهبی ایران تا قبل از تاثیرپذیری آن از موسیقی و مراثی‌خوانی‌های عرب‌زبانان از سال ۵۷ بهبعد بوده است. جناب سلیم در این اثر آوازی - چون بسیاری از آوازهای مذهبی‌اش- روند منطقی ردیف‌خوانی و یا نوبت و ترتیب‌خوانی را پیش نگرفته و پندخوانی عرفانی‌اش را در قالب آواز افشاری با گوشه عراق آغاز کرده و با حذف تعمدی بسیاری از تحریرها، بیشتر بر واضح‌خوانی و ارائه مطلب تاکید و در جهت ادای هرچه بهتر و گویاتر و ملموس‌تر کلام، اهتمام داشته است. همچنین به‌کار‌گیری استادانه سلیم موذن‌زاده از فراز و نشیب صوتی‌اش درجهت هر چه بهتر بیان داشتن مضمون کلام باتوجه به فراز و نشیب صوتی و اساسا تغییر رژیست‌های (رجیست‌های) ناگهانی در آواز، به‌نوعی تمهیدی زیبایی‌شناسانه محسوب می‌شود. متین رضوانی‌پور در صفحه شخصی‌اش می‌نویسد: متاسفانه بنده به‌رغم نگارش کتاب‌های مختلف در زمینه نغمات سنتی مذهبی، به‌دلیل عدم تسلط به زبان ترکی، نتوانستم هیچ کتاب یا اثری از این فرهنگ غنی و اصیل منتشر کنم که خلق آن از آرزوهایم بوده است. چنانچه عزیزان متن اشعار و نوحه‌های اصیل این استاد [سلیم موذن‌زاده] و دیگر استادان ترک‌زبان را [در اختیار] دارند درصورت تمایل لطفا با بنده با شماره ۰۹۱۹۳۹۲۸۷۲۵ برای آغاز نگارش اثری ماندگار از نواهای اصیل ترکی به‌همراه معرفی سبک‌ها و گوشه‌ها و دستگاه‌ها تماس حاصل فرمایند...». ۱ امید است که با همراهی و همکاری فعالان و علاقه‌مندان این عرصه، این مهم تحقق یابد.
و اما از شادروان سلیم موذن‌زاده، «مناجات‌خوانی»هایی هم در دست است که در نوع خود بسیار تاثیرگذار و البته قابل تامل و بررسی است. راقم این سطور، سالیان پیش در نوشتار مفصلی تحت‌عنوان «با مناجاتیان قدس» به‌یک مورد در این خصوص اشاره داشت: «...در برنامه‌ای که اواخر دهه۵۰ از او ضبط شده است، سلیم موذن‌زاده پس از اجرای یک مناجات عربی پرقدرت - که معمولا سرآغاز مجالس اوست- سروده‌ای را در دستگاه سه‌گاه بر روی سروده‌ای از شهریار مُلک سخن با مطلع «شیعیان در سر هوای نینوا دارد حسین/ روی دل با کاروان کربلا دارد حسین»، آغاز می‌کند. او پس از اجرای زیبای این شعر در فواصل و پرده‌های مختلف سه‌گاه، به‌خصوص اجرای قدرتمند تکه مخالف و مغلوب بر روی بیت «بردن اهل حرم دستور بود و سرّ غیب/ ورنه این بی‌حرمتی‌ها کی روا دارد حسین»، به‌اجرای چند نوحه پرشور و حال می‌پردازد و آنگاه پس از اتمام سینه‌زنی و عزاداری حاضران در مجلس؛ با لحن پرسوز و گداز خاص صدایش، بیتی را مناجات‌وار این‌گونه اجرا می‌کند: «بارالهی در ره تو از سر و افسر گذشتم/ دست از جانم بشستم از زر و زیور گذشتم....». این حالت مناجات‌گونه، ناخودآگاه شنونده را به‌یاد آخرین لحظات زندگی «سیدالشهدا (ع)» می‌اندازد که حضرت در گودال قتلگاه پس از اقامه نماز به‌مناجات و راز و نیاز پرداخت و ملعونین امان نداده و از قفا خنجر بر گلوی مبارک زدند. از این‌گونه مناجات‌خوانی‌های فارسی و ترکی و مخصوصا عربی در آثار مرثیه‌خوانی سلیم موذن‌زاده بسیار فروان است...». ۲
شادروان سلیم موذن‌زاده‌اردبیلی درخصوص مراثی‌خوانی به سه زبان فارسی، ترکی و عربی، بزرگ‌ترین مرصع‌خوان عالم تشیع شناخته شده است. او برادر زنده‌یاد رحیم موذن‌زاده‌اردبیلی (صاحب اذان ماندگار) و هر دو از فرزندان مرحوم شیخ‌عبدالکریم موذن‌زاده‌اردبیلی بودند. این خاندان معزز به‌حقیقت از سکانداران مکتب سوگواری اردبیل که از مکاتب غنی و ارزشمند موسیقی مذهبی ایران است، به‌شمار می‌روند. ارواح پاکشان، از ترنم نغمات و رحمات الهی مسرور باد.
۱.آموزش گوشه‌ها، دستگاه‌ها و سبک‌های مداحی سنتی به‌آدرس: https://telegram.me/matinrezvanipoor ۲.ممتازواحد، محمدرضا. ۱۳۹۳. با مناجاتیان قدس. روزنامه اطلاعات، ضمیمه ادبی- هنری شماره‌های ۲۷۶، ۲۷۷، ۲۷۸، ۲۷۹ و ۲۸۰.
