نقش سواد رسانه‌ای در پیشگیری از شایعات در جامعه؛
واجب‌تر از نان شب
امروزه علاوه بر تربیت شهروندی برای یک جامعه ملی، نیاز آماده‌سازی شهروندان برای زندگی در جامعه جهانی به‌صورت یک ضرورت تربیتی درآمده است...
امروزه علاوه بر تربیت شهروندی برای یک جامعه ملی، نیاز آماده‌سازی شهروندان برای زندگی در جامعه جهانی به‌صورت یک ضرورت تربیتی درآمده است. آموزش سواد رسانه‌ای به شهروندان در عصر جهانی‌شدن، مفهومی کلی است که به مطالعات رسانه‌ای، فرهنگی، اجتماعی، تاریخی، سیاسی و تکنولوژیکی وابسته است و می‌توان آن را به آموزش شیوه‌های بهتر زندگی کردن در عصر اطلاعات و ارتباطات که به‌طور خاص در یک جامعه و به‌طور عام در جامعه جهانی می‌توان اطلاق کرد. سواد رسانه‌ای به‌عنوان ابزاری برای حمایت شهروندان در برابر آثار منفی رسانه‌های جمعی است؛ که چارچوبی را جهت دسترسی، تحلیل، ارزیابی و خلق پیام‌ها به اشکال مختلف از چاپ گرفته تا اینترنت، فراهم می‌نماید. سواد رسانه‌ای رویکردی آموزشی در قرن بیست و یکم محسوب می‌گردد. چراکه سواد رسانه‌ای درکی را از نقش رسانه در اجتماع شکل می‌دهد و کسب مهارت‌های ضروری تحقیق و بیان عقاید شخصی را برای شهروندان در عصر جهانی‌شدن ضروری می‌داند.
در این مقاله نخست به تحلیل مفهوم سواد رسانه‌ای و ابعاد گوناگون آن از دیدگاه برخی اندیشمندان و صاحب‌نظران در حوزه ارتباطات پرداخته‌شده است. سپس به چگونگی فرآیند آموزش سواد رسانه‌ای و سیر تحولات آن در جهان اشاره‌شده است. در بیان این مفهوم بررسی فرآیند آموزش سواد رسانه‌ای به شهروندان بر دو هدف استوار است. نخست آن‌که خواننده را در جریان مفهوم، اهمیت و ضرورت اجتناب‌ناپذیر آموزش سواد رسانه‌ای به شهروندان در عصر جهانی‌شدن قرار دهد و دوم آن‌که با ارائه نکات کلیدی این امکان فراهم شود تا با ژرف‌اندیشی و برنامه‌ریزی دقیق و سنجیده نسبت به آموزش سواد رسانه‌ای و استقرار یک نظام کارآمد تربیت شهروندی متناسب با ضرورت‌های عصر جهانی‌شدن در کشورمان اقدام لازم صورت پذیرد.
بنابر تعریف دکتر یونس شکرخواه که در پایگاه اطلاع‌رسانی مقام معظم رهبری منتشرشده، سواد رسانه‌ای (Media Literacy) در یک تعریف بسیار کلی عبارت است از یک نوع درک متکی بر مهارت که بر اساس آن می‌توان انواع رسانه‌ها و انواع تولیدات آن‌ها را شناخت و از یکدیگر تفکیک و شناسایی کرد.
این درک به چه‌کاری می‌آید؟ به زبان ساده، سواد رسانه‌ای مثل یک رژیم غذایی است که هوشمندانه مراقب است که چه موادی مناسب هستند و چه موادی مضر؛ چه چیزی را باید مصرف کرد و چه چیزی را نه و یا اینکه میزان مصرف هر ماده بر چه مبنایی باید استوار باشد. سواد رسانه‌ای می‌تواند به مخاطبان رسانه‌ها بیاموزد که از حالت انفعالی و مصرفی خارج‌شده و به معادله متقابل و فعالانه‌ای وارد شوند که درنهایت به نفع خود آنان باشد. به دیگر سخن، سواد رسانه‌ای کمک می‌کند تا از سفره رسانه‌ها به‌گونه‌ای هوشمندانه و مفید بهره‌مند شویم.
بی‌سوادها طعمه می‌شوند!
اما ازآنجایی‌که بدون سواد رسانه‌ای، نمی‌توان گزینش‌های صحیحی از پیام‌های رسانه‌ای داشت، به گمان من نهادهای آموزشی، مدنی و رسانه‌ای در ایران باید به این امر کمک کنند. نهادهای آموزشی مثل مدارس، دانشکده‌ها، دانشگاه‌ها و آموزشگاه‌های مختلف می‌توانند مفهوم سواد رسانه‌ای را در کتب درسی ارائه کنند.
نهادهای مدنی و صنفی که هر یک جمعی تخصصی را نمایندگی می‌کنند نیز می‌توانند اعضای خود را تحت آموزش مستمر در زمینه سواد رسانه‌ای قرار دهند؛ و بالاخره نهادهای رسانه‌ای و انتشاراتی هم می‌توانند مفاهیم ساده‌شده‌ای از این بحث را در دستور کار خود قرار دهند.
اگر نهادهای پیش‌گفته در این عرصه فعال‌تر شوند، بضاعتی که از طریق سواد رسانه‌ای در اختیار گذاشته می‌شود، باعث می‌شود تا مخاطبان درک عمیق‌تری ازآنچه می‌بینند، می‌شنوند و میخوانند داشته باشند.
درحالی‌که می‌توان فاقدان سواد رسانه‌ای را طعمه‌های اصلی در فضاهای رسانه‌ای به شمار آورد، افراد دارای سواد رسانه‌ای نه‌تنها اسیر محصولات رسانه‌ای نمی‌شوند، بلکه قضاوت‌های صحیح‌تری از محیط پیرامون خوددارند.
برای آشنایی بیشتر با این مفهوم و اثراتی که سواد رسانه‌ای در پیشگیری از بروز شایعات در جامعه خواهد داشت با دکتر محمدرضا حقیقی استاد ارتباطات دانشگاه و رئیس انجمن روابط عمومی ایران گفت‌وگویی ترتیب داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
وی در ابتدا بابیان این نکته که توسعه سواد رسانه‌ای در جامعه بایستی از طریق رسانه‌های معتبر و قابل‌اعتماد مردم شکل بگیرد گفت: هنگامی‌که مردم اطلاعات واقعی و صحیح را از رسانه‌های رسمی دریافت می‌کنند این موضوع در میزان افزایش اعتماد آن‌ها به خبر بالا می‌رود، به همین جهت اطلاع‌رسانی در مورد افزایش سواد رسانه‌ای و آگاه‌سازی مردم از مزایای این حوزه از طریق رسانه‌های رسمی کمک می‌کند که مردم نسبت به داده‌های اطلاعاتی حساس‌تر شده و با اعتماد بیشتری آن را بپذیرند.
حقیقی با اشاره به اینکه در جامعه امروز با تراکم اخبار و اطلاعات مواجه هستیم و در این میان عنصر سرعت نیز مزید بر علت شده تا افکار عمومی امکان پردازش صحیح اطلاعات را نداشته باشد گفت: در این فضا و برای جلوگیری از انتشار شایعات نیاز است تا مردم از سواد رسانه‌ای کافی برخوردار باشند تا بتوانند اخبار صحیح از ناصحیح را تشخیص داده و در بازنشر اخبار دروغ محتاط باشند.
این استاد دانشگاه سپس شیوع شایعه در جامعه را به‌مثابه همه‌گیری کرونا غیرقابل‌مهار عنوان کرد و با اشاره به اینکه اگر در برابر شایعات مراقب‌های لازم صورت نگیرد و پروتکل‌های رسانه‌ای لحاظ نشود شاهد خسارت‌های زیادی به جامعه خواهیم بود گفت: در حوزه سواد رسانه‌ای باید ارکان حکومتی و رسانه‌های رسمی ورود پیداکرده و با حضور مؤثر و به‌موقع درصحنه‌های خبری و تولید محتوای صحیح و دقیق اعتماد مردم را نسبت به اخبار تولیدشده بالا ببرند و اجازه ندهند که شایعات جای واقعیات را بگیرد. در این زمینه بالا بودن سواد رسانه‌ای کمک می‌کند تا مخاطبان هم در زمینه برداشت صحیح از اخبار منتشرشده از آگاهی لازم برخوردار باشند.
حقیقی شبکه‌های اجتماعی را یکی از عوامل بروز شایعات و بازنشر آن عنوان کرد و گفت: امروزه باوجود تعدد شبکه‌های اجتماعی و نبود نظارت بر آن‌ها بازار شایعات از طریق این رسانه‌ها داغ است و اگر مردم سواد رسانه‌ای خود را بالا نبرند قطعا از این مسیر ضربه خواهند خورد. به همین دلیل امروزه سواد رسانه‌ای از نان شب واجب‌تر بوده و باید مردم برای به دست آوردن آن تلاش کنند.
