هشدار زلزله شدید در تهران
با وجود تأکید چندین ساله مسئولان، تهران هنوز مجهز به سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله نشده است.
زلزله ای شدید در تهران هشدار داده می شود ؟ «حادثه‌ای مخوف که سال‌ها درباره احتمال ویرانگری بی‌سابقه‌اش هشدار داده می‌شود، زلزله اواخر هفته پیش و در شب جمعه بخشی از توان مرگ بار خود را به رخ ساکنان تهران کشاند. این زمین‌لرزه ۵.۱ ریشتری اگرچه آن زلزله خطرناک و ویرانگر نبود‌ه است اما به‌خوبی اهمیت آمادگی برای مقابله با این زلزله را بار دیگر هشدار داد.
روزنامه شرق نوشت : از آخرین زمین‌لرزه بزرگ تهران ۱۹۰ سال می‌گذرد و این در حالی است که به طور متوسط هر ۱۵۸ سال یکی از گسل‌های این منطقه طغیان کرده و زمین را لرزانده و همین اعداد از رویداد مخوف قریب‌الوقوع حکایت دارد. کارشناسان تخمین می‌زنند که این زمین‌لرزه جان حدود یک‌ونیم میلیون تهرانی را خواهد گرفت که ۲۰ درصد این مرگ دسته‌جمعی در دو ساعت اول خواهد بود و پس از آن خفگی بر اثر گردوخاک، فشار به قفسه سینه، کمبود آب بدن، گندخونی و... تا سه روز صد هزار جسد زیر آوار تهران به جای می‌گذارد. گاز، برق، آب و تلفن قطع می‌شود، دسترسی به بافت فرسوده و کوچه‌های تنگ مناطق جنوبی و مرکزی وجود نخواهد داشت اما این روایت‌های ترسناک و دلهره‌آور بیش از هر چیز لزوم آمادگی در برابر زلزله قریب‌الوقوع را هشدار می‌دهد که یک بخش آن و به گفته مسئولان حوزه شهری، سامانه هشدار پیش‌هنگام یا هشدار صوتی زلزله است که می‌توان چند تا چند ده ثانیه پیش از وقوع، درباره زلزله هشدار داد؛ زمانی طلایی که می‌تواند خسارات جانی را تا حد بالایی کاهش دهد. پیش از این رئیس شورای شهر تهران، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران و چندین مسئول دیگر از راه‌اندازی این سامانه در تهران خبر دادند که البته تاکنون محقق نشده است.
سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله چه کارکردی دارد؟
سامانه هشدار پیش‌هنگام زمین‌لرزه، سامانه‌ای برای اطلاع‌رسانی سریع زمین‌لرزه‌های بزرگ قریب‌الوقوع است که در حال حاضر تنها فناوری دارای قابلیت پیش‌بینی زمین‌لرزه در لحظاتی پیش از وقوع آن است. دست کم حدود یک دهه است که مسئولان از تلاش برای ایجاد چنین سامانه‌ای در تهران خبر می‌دهند و گام‌هایی هم برداشته شد اما هنوز به مرحله عمل نرسیده است.
«مهدی زارع»، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی، درباره این سامانه و نحوه عملکردش به «شرق» می‌گوید: «سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله معمولا دو حالت محلی و ناحیه‌ای دارد. هشدار در محل مانند استفاده از این سامانه برای قطار در حال حرکت یا مثلا ایستگاه گاز. با حدود ۲۰ لرزه‌نگار می‌توان هشدار ناحیه‌ای درست کرد که اگر زلزله‌ای در بیرون تهران رخ دهد، این هشدار را دست کم برای بخش‌های حساس یا مدیریتی فرستاد.»
او درباره وضعیت تهران در این زمینه می‌گوید: «حدود ۱۰ سال است که طرح سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله در شهردار تهران و سازمان پیشگیری و مدیریت بحران دنبال شده است؛ مدتی این طرح را با ژاپنی‌ها دنبال می‌کردند و الان طراحی‌اش را متخصصان داخلی انجام دادند.»
این استاد زلزله‌شناسی درباره وضعیت کنونی این طرح و سامانه هشدار در تهران هم می‌گوید: «برقراری این سامانه فقط با خرید لرزه‌نگار محقق نمی‌شود؛ لرزه‌نگار عضو مهمی از این سامانه است اما باید سیستمی طراحی شود که شامل مرکز پردازش داده، مرکز تشخیص هشدار، اعلام هشدار و ... باشد که با هم در ارتباط باشند. به نظر می‌آید یک کندی عجیبی در جریان بوده که این سامانه پیش‌هنگام تاکنون برای تهران محقق نشده است.»
زارع دلیل این روند کند را هم در چند مورد می‌داند: «در کنار ضعف مدیریتی، بخشی از این کندی به نوع نگاه برخی مدیران برمی‌گردد که چنین کارهایی را فانتزی می‌دانند و می‌گویند برای مقابله با زلزله باید کارهای بهسازی انجام شود. در هر صورت زیرساخت این سامانه در حال حاضر فراهم شده و نیاز به یک اراده جدی و برنامه دقیق اجرائی دارد. این کار نیاز به مدیرانی دارد که باور به کارهای تخصصی و افراد متخصص داشته باشند. الان در کشورهایی مانند رومانی و مولداوی چنین سامانه‌ای ایجاد شده اما در ایران که سال‌ها پیش از این کشورها، سامانه زلزله‌نگاری و شتاب‌نگاری وجود داشت، این سامانه وجود ندارد.»
علاوه‌براین کارشناسان این حوزه همواره تأکید دارند که مقابله با زلزله فقط به یک فعالیت یا ایجاد یک سامانه خلاصه نمی‌شود و مجموعه‌ای از فعالیت‌های پیش از زلزله، هنگام وقوع و پیش از بروز حادثه را می‌طلبد. زارع هم در‌این‌باره می‌گوید: «سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله یکی از روش‌های کاهش ریسک است و اگر ۱۰ نوع کار برای کاهش ریسک زلزله در شهر تهران باید انجام شود، یکی از آنها این سامانه است و کارهای دیگری مانند تمرکززدایی از شهر تهران، گسترش آموزش‌های عمومی و همگانی زلزله، بهتر‌کردن آیین‌نامه‌های موجود و... باید انجام شود. اگر ده‌ها سامانه پیشرفته هشدار در یک شهر نصب شود اما این تمرکززدایی کم نشود، چندان کمکی نخواهد کرد و در تهران سیاست همه شوراهای شهر از هر جناحی در راستای افزایش این تمرکز بوده است.»
کاهش خسارات زلزله تا یک‌پنجم با سامانه هشدار صوتی؟
پس از هر زلزله تهران، موضوع آمادگی این شهر برای مقابله و راه‌های کاهش خسارات به سخنرانی‌های مسئولان و اخبار رسانه کشیده می‌شود؛ اما با گذشت زمان این اخبار هم معمولا کاهش پیدا می‌کند. زمین‌لرزه سال ۹۶ تهران هم یکی از این نقاط عطف بود که چند روز پس از وقوع آن رئیس شورای شهر در یک برنامه تلویزیونی از تلاش برای ایجاد یک سیستم هشدار صوتی خبر داد. «محسن هاشمی» در آن گفت‌و‌گوی سال ۹۶ با تأکید بر لزوم آمادگی برای هر زلزله احتمالی، از طرح اجرای سیستمی صوتی خبر داد که می‌تواند ۱۰ تا ۱۵ ثانیه پیش از وقوع زلزله و با تکان‌های اولیه، به مردم هشدار دهد. او در توضیح این سیستم گفته بود: «اکنون در دنیا می‌شود زلزله را تقریبا ۱۰ تا ۱۵ ثانیه قبل از وقوع به مردم گزارش داد. قرار بوده است که در تهران سیستمی اجرا شود که بر مبنای آن، در همه محله‌های تهران بوق‌هایی با صدای بلند نصب شود و زلزله را به مردم اطلاع دهد. تکان‌های اولیه زمین این را به صورت خودکار به سیستم منتقل می‌کند و باید این سیستم در تهران اجرا شود. اکنون صحبت از یک تا دو میلیون خسارت‌دیده می‌شود که با اجرای این سیستم، این رقم می‌تواند به یک‌چهارم تا یک‌پنجم تقلیل یابد.»
علاوه بر این دی سال گذشته هم رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران تهران در گفت‌و‌گو با «شرق» اطلاعات جدیدی درباره این سامانه بیان کرد. «رضا کرمی‌محمدی» درباره این سامانه هشدار پیش از زلزله گفته بود: «سه مجموعه در زمینه دستگاه‌های زلزله‌نگار یا شتاب‌نگار در تهران کار می‌کنند. یکی را ما داریم که الان ۲۲ شتاب‌نگار داریم و سال آینده هم اگر بودجه تخصیص داده شود، خریداری خواهیم کرد. این ۲۲ مورد الان خریداری و در حال نصب است. ۴۵ شتاب‌نگار را هم شرکت گاز استان تهران نصب کرده و تعداد دیگری هم دارند. ۱۰ مورد هم مرکز تحقیقات ساختمان مسکن نصب کرده که پنج، شش مورد دیگر هم نصب می‌کنند. در مجموع برای تهران نیاز به حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ شتاب‌نگار هست که الان حدود یک‌چهارم را داریم.»
او درباره کارکرد این شتاب‌نگارها در پیش‌بینی زلزله هم گفته بود: «تهران و اطراف آن پر از گسل است. اگر زلزله از متن تهران شروع شود، ما هیچ هشدار سریعی نمی‌توانیم داشته باشیم و امواج زلزله بلافاصله به ما می‌رسد اما اگر زلزله در تهران رخ بدهد، ما می‌توانیم برای اطراف تهران هشدار سریع بدهیم، چون آنها پشتیبان ما هستند و به این ترتیب می‌توانند سالم بمانند. اگر از خارج تهران گسلی فعال شود و امواج زلزله از خارج تهران بیاید، شتاب‌نگارهای ما در خارج از تهران هشدار سریع را خواهد داد. در این باره از چند سال پیش چهار شتاب‌نگار در شرق تهران نصب شده که قرار است این تعداد در نقاط دیگر و اطراف تهران هم پوشش داده شود. الان و بسته به فاصله‌‌ای که گسل منشأ زلزله با تهران دارد، ممکن است این سامانه در حد ۱۵ تا ۲۰ ثانیه پیش از زلزله هشدار دهد.»
اگرچه مسئولان تأکید دارند که بهره‌برداری از این سامانه می‌تواند خسارات جانی را تا حد زیادی کاهش دهد و کمک فراوانی هم به مدیریت بحران داشته باشد اما به نظر می‌آید در عمل با سرعت کمی در راستای تحقق آن گام برمی‌دارند.»