به گزارش شمانیوز، صنعت پتروشیمی به‌عنوان یکی از موتورهای محرک اقتصاد ایران همواره نقشی تعیین‌کننده در تراز تجاری و ارزآوری کشور ایفا کرده است. سال 1404 برای این صنعت نقطه عطفی محسوب می‌شود؛ چراکه آمارها نشان می‌دهد میزان تولید و صادرات در مقایسه با دوره‌های گذشته افزایش یافته و طرح‌های متعددی در مسیر تکمیل یا بهره‌برداری قرار دارند. این دستاوردها در شرایطی به دست آمده که فشارهای بین‌المللی و چالش‌های تأمین خوراک گاز می‌توانست مانعی جدی برای پایداری تولید باشد.

بر اساس گزارش‌های رسمی، تولید پتروشیمی ایران در پنج‌ماهه نخست سال 1404 حدود 32 میلیون تن برآورد شده است. صادرات نیز در همین بازه نزدیک به 13 میلیون تن بوده و ارزآوری بالغ بر 5.5 میلیارد دلار برای کشور به همراه داشته است. از سوی دیگر، فروش داخلی با ثبت حدود 7 میلیون تن محصول، ارزش اقتصادی قابل‌توجهی نزدیک به 4 میلیارد دلار ایجاد کرده است. این آمارها گویای آن است که پتروشیمی نه‌تنها در عرصه صادراتی بلکه در بازار داخلی نیز جایگاهی محکم پیدا کرده است.

جهش تولید و چشم‌انداز عددی

در کنار عملکرد تولیدی و صادراتی، ظرفیت اسمی صنعت نیز چشمگیر است. گزارش‌ها نشان می‌دهد ظرفیت رسمی پتروشیمی ایران در سال 1404 حدود 96.6 میلیون تن در سال است. این ظرفیت، ایران را در زمره تولیدکنندگان اصلی محصولات پتروشیمی در منطقه و حتی جهان قرار داده است. علاوه بر این، در اسناد توسعه‌ای و برنامه‌های راهبردی وزارت نفت و شرکت ملی صنایع پتروشیمی هدف‌گذاری شده که ظرفیت تولید کشور در افق میان‌مدت به بیش از 130 میلیون تن برسد. تحقق چنین ظرفیتی می‌تواند جایگاه ایران را در بازارهای جهانی به مراتب ارتقا دهد و سهم بیشتری از تجارت محصولات پتروشیمی نصیب کشور کند. به گفته مدیر طرح‌های شرکت ملی صنایع پتروشیمی، ظرفیت صنعت پتروشیمی کشور با جهشی 35 میلیون تنی در قالب تکمیل 66 طرح تا پایان برنامه هفتم توسعه به 131.5 میلیون تن می‌رسد؛ رشدی که نه‌تنها در بُعد تناژ، بلکه در ارتقای جایگاه بین‌المللی ایران نیز کم‌نظیر خواهد بود.

از سوی دیگر، بررسی تراز صادرات و فروش داخلی نشان می‌دهد که صنعت توانسته با تنوع‌بخشی به سبد محصولات، هم نیاز صنایع داخلی را پاسخ دهد و هم در بازارهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای حضور مؤثر داشته باشد. صادرات محصولات پایه مانند اوره، متانول و پلیمرها سهم بالایی از ارزآوری داشته‌اند، اما فروش داخلی نیز در صنایع تکمیلی و پایین‌دستی اثرگذاری زیادی ایجاد کرده و اشتغال و رونق اقتصادی را به‌ویژه در استان‌های میزبان صنایع پتروشیمی تقویت کرده است.

طرح‌های توسعه‌ای و پروژه‌های در حال بهره‌برداری

یکی از مهم‌ترین رویکردهای صنعت پتروشیمی در سال 1404 تمرکز بر تکمیل پروژه‌های نیمه‌تمام و توسعه ظرفیت‌های جدید است. بنا بر اعلام شرکت ملی صنایع پتروشیمی، در مجموع 19 طرح برنامه‌ریزی شده که تا پایان سال جاری به بهره‌برداری برسند. از این تعداد، 15 طرح به تولید مستقیم محصولات پتروشیمی اختصاص دارند و 4 طرح نیز در حوزه تأمین خوراک و پشتیبانی فعالیت می‌کنند.

مدیر طرح‌های شرکت ملی صنایع پتروشیمی تحقق اهداف برنامه هفتم توسعه را مهم‌ترین اولویت صنعت پتروشیمی در دولت چهاردهم بیان می‌کند؛ برنامه‌ای که با 66 طرح پتروشیمی راهبردی، مسیر آینده صنعت پتروشیمی را در ابعاد مختلف تولید، درآمدزایی، اشتغال‌زایی، ارتقای فناوری و توسعه زیرساخت‌ها ترسیم می‌کند.

سال 1404 از سوی مقام معظم رهبری به‌عنوان «سرمایه‌گذاری برای تولید» نام‌گذاری شده و بر اساس رهنمودهای حسن عباس‌زاده، معاون وزیر نفت در امور پتروشیمی، تمرکز بر تحقق برنامه هفتم توسعه است؛ 66 طرح پتروشیمی در برنامه هفتم تعریف شده است که با تکمیل این طرح‌ها ظرفیت اسمی صنعت پتروشیمی تا پایان برنامه به 131.5 میلیون تن می‌رسد.

در این میان راه‌اندازی 19 طرح از طرح‌های برنامه هفتم برای سال 1404 با شاخصه‌های کم‌نظیری برای صنعت پتروشیمی هدف‌گذاری شده است؛ چهار طرح از این 19 طرح، طرح‌های تأمین خوراک با 2.4 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری برای تولید 2.8 میلیون تن +C2 بر اساس ظرفیت اسمی سالانه خوراک دریافتی است. این طرح‌ها شامل طرح‌های ان‌جی‌ال 3100، فاز دوم ان‌جی‌ال 3200 در غرب کارون، فاز اول جمع‌آوری گازهای مشعل بیدبلند در منطقه رگ سفید و جمع‌آوری و بهسازی گازهای مشعل در منطقه اهواز در شرق کارون است که ان‌جی‌ال 3100 به‌تازگی به بهره‌برداری رسمی رسید.

خوشبختانه فاز اول طرح جمع‌آوری گازهای مشعل شرق کارون در منطقه رگ سفید تکمیل و 2.67 میلیون مترمکعب در روز گاز از این محل جمع‌آوری و 10 مشعل خاموش شده و آماده بهره‌برداری رسمی است. طرح ان‌جی‌ال 3100 نیز هم‌اکنون تولید را با دریافت روزانه 80 میلیون فوت مکعب خوراک در ابتدای بهره‌برداری آغاز کرده و +C2 تولیدی به ان‌جی‌ال 3200 و از آنجا به پتروشیمی بندر امام ارسال می‌شود که به این منظور 178 کیلومتر خط لوله احداث شده است.

افزون بر این 15 طرح تولیدی پتروشیمی با ظرفیت 6.8 میلیون تن محصول نیز در زنجیره پتروشیمی در سال 1404 راه‌اندازی می‌شوند که درمجموع با +C2 تولیدی از محل جمع‌آوری گازهای مشعل حدود 10 میلیون تن به ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی کشور افزوده می‌شود. شاخصه مهم این طرح‌ها قرار داشتن در زنجیره میانی تولید و زنجیره ارزش افزوده صنعت پتروشیمی است، در میان این طرح‌ها فقط یک طرح متانول آپادانا بر پایه خوراک گاز طبیعی است.

ظرفیت جدیدی که این پروژه‌ها به صنعت اضافه خواهند کرد، حدود 9.8 میلیون تن برآورد می‌شود. این موضوع نشان می‌دهد که با بهره‌برداری از این طرح‌ها، توان تولیدی کشور جهش قابل‌توجهی را تجربه خواهد کرد. افزون بر این، اجرای پروژه‌های زیرساختی مانند توسعه خطوط انتقال گاز و افزایش ظرفیت پالایش خوراک، زمینه را برای پایداری بیشتر تولید فراهم می‌کند.

البته باید توجه داشت که سرعت و کیفیت تکمیل این پروژه‌ها وابستگی زیادی به تأمین مالی، ثبات اقتصادی و دسترسی پایدار به خوراک دارد. هرچند دولت و نهادهای متولی از حمایت‌های جدی سخن گفته‌اند، اما تجربه سال‌های گذشته نشان داده که هرگونه وقفه در تخصیص منابع مالی یا محدودیت در تأمین گاز می‌تواند روند بهره‌برداری را با تأخیر مواجه سازد.

چالش‌ها و گلوگاه‌های ساختاری

با وجود دستاوردهای مثبت، صنعت پتروشیمی همچنان با مجموعه‌ای از چالش‌های ساختاری روبه‌رو است. نخستین چالش، ناپایداری در تأمین خوراک به‌ویژه گاز طبیعی است. در فصول سرد سال، رقابت میان بخش‌های خانگی، نیروگاهی و صنعتی برای دریافت گاز باعث می‌شود واحدهای پتروشیمی با محدودیت عملیاتی مواجه شوند و بخشی از ظرفیت تولید بلااستفاده بماند.

چالش دوم مربوط به تأمین مالی و جذب سرمایه‌گذاری است. محدودیت‌های ناشی از تحریم‌های بین‌المللی، دسترسی به منابع ارزی و ورود سرمایه‌گذاران خارجی را دشوار کرده است. در نتیجه، بسیاری از پروژه‌ها به‌طور عمده متکی بر منابع داخلی هستند و این موضوع می‌تواند سرعت توسعه را کند کند.

چالش سوم به توسعه صنایع پایین‌دستی بازمی‌گردد. اگرچه تولید محصولات پایه رشد یافته است، اما سهم صنایع تکمیلی در ارزش افزوده همچنان کمتر از ظرفیت واقعی است. این وضعیت سبب می‌شود بخش بزرگی از محصولات خام یا نیمه‌خام صادر شود و فرصت ایجاد اشتغال گسترده‌تر و درآمد پایدار در داخل کشور از دست برود. کارشناسان معتقدند که توسعه صنایع پایین‌دستی نه‌تنها ارزآوری بیشتری به همراه دارد، بلکه به توزیع متوازن‌تر منافع اقتصادی در سراسر کشور کمک خواهد کرد.

چشم‌انداز روشن صنعت پتروشیمی کشور با گام‌های استوار

عملکرد صنعت پتروشیمی ایران در سال 1404 نشان می‌دهد این بخش کلیدی اقتصاد کشور توانسته است با وجود همه فشارهای خارجی و محدودیت‌های داخلی، مسیر رو به رشد خود را حفظ کند. آمارهای پنج‌ماهه نخست سال حاکی از آن است که هم در تولید و هم در صادرات جهش‌های معناداری رخ داده و صنعت پتروشیمی همچنان در جایگاه یکی از مهم‌ترین منابع ارزآوری کشور ایستاده است. تکمیل و بهره‌برداری از پروژه‌های متعدد، به‌ویژه طرح‌های جمع‌آوری گازهای مشعل و توسعه زنجیره‌های میانی و ارزش افزوده، چشم‌انداز روشنی از افزایش ظرفیت تولید و کاهش اتلاف منابع را ترسیم کرده است. با این حال، پایداری این روند مثبت بدون رفع چالش‌های ساختاری امکان‌پذیر نخواهد بود.

مشکل اصلی همچنان تأمین پایدار خوراک است؛ مسئله‌ای که در فصول سرد سال با کاهش عرضه گاز شدت می‌گیرد و بخشی از ظرفیت تولید را بلااستفاده می‌گذارد. از سوی دیگر، محدودیت‌های ناشی از تحریم و فضای پرریسک اقتصادی، مانع جذب سرمایه‌گذاری خارجی و حتی کندکننده سرمایه‌گذاری داخلی است. همین امر موجب می‌شود بسیاری از پروژه‌ها به منابع محدود داخلی تکیه کنند و روند توسعه با سرعتی کمتر از ظرفیت واقعی پیش رود. علاوه بر این، سهم صنایع پایین‌دستی همچنان کمتر از حد انتظار است و بخش عمده‌ای از محصولات پایه به‌صورت خام یا نیمه‌خام صادر می‌شوند؛ در حالی که تکمیل زنجیره ارزش می‌تواند هم اشتغال گسترده‌تر و هم درآمد پایدارتر برای کشور به همراه داشته باشد.

با وجود این موانع، جایگاه صنعت پتروشیمی ایران در منطقه و جهان تثبیت شده و ظرفیت‌های جدید در حال اضافه شدن به چرخه تولید است. اگر سیاست‌گذاران بتوانند در سال‌های پیش‌رو با مدیریت بهینه منابع خوراک، اصلاح قوانین جذب سرمایه و حمایت جدی از صنایع تکمیلی، مسیر توسعه را هموار کنند، صنعت پتروشیمی نه‌تنها می‌تواند اهداف برنامه هفتم توسعه را محقق سازد، بلکه به اهرمی قدرتمند برای افزایش تاب‌آوری اقتصاد ملی در برابر تکانه‌های خارجی بدل خواهد شد. این صنعت اکنون در نقطه‌ای حساس ایستاده است؛ نقطه‌ای که از یک‌سو نشانگر توانمندی و دستاوردهای بزرگ و از سوی دیگر یادآور ضرورت اصلاحات ساختاری و تصمیم‌گیری‌های کلان و دقیق برای آینده‌ای پایدار است.

رشد تاب‌آور صنعت پتروشیمی در سال ۱۴۰۴؛ از جهش تولید تا عبور از گلوگاه‌ها