توجه بخش معدن به محیط‌زیست برای دستیابی به توسعه پایدار

گرچه نقش معدن به‌عنوان نیروی‌محرکه اقتصاد در کشور غیرقابل‌انکار است؛ لیکن براساس طبقه‌بندی‌های انجام‌شده در کشورهای مختلف؛ کشور ایران جزو کشورهایی است که علاوه‌بر اقتصاد کشور، اشتغال و ماندگاری جوامع روستایی به‌شدت به فعالیت‌های معدنی وابسته هستند، به‌همین‌دلیل بی‌توجهی به سهم بخش معدن در اقتصاد کشور مثل حلقه‌های زنجیر سبب انتقال مشکلات به سایر بخش‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در کشور می‌شود.

علاوه‌بر آن، هرگونه بی‌توجهی به سهم بخش معدن در اقتصاد کشور و اشتغال‌زایی می‌تواند اثرات سو و جبران‌ناپذیری بر قابلیت‌های جامعه در راه دست‌یابی به خودکفایی و چشم‌اندازهای توسعه کشور داشته باشد. این موضوع بسیار واضح است که معدن‌کاری به‌عنوان یکی از فعالیت‌های انسان با طبیعت در ارتباط به‌شمار می‌رود. شاید هیچ فعالیت انسانی، به‌جز کشاورزی به اندازه معدن‌کاری تعامل انسان با طبیعت را به‌همراه نداشته باشد، به‌همین‌دلیل توجه به منابع طبیعی و محیط‌زیست از جمله دغدغه‌های ایجادشده در این‌خصوص است، لیکن باید توجه کرد که آیا سطح ارتباطی می‌تواند عاملی برای تخریب محیط‌زیست یا طبیعت به‌شمار رود یا خیر؟

محیط‌زیست از ارکان توسعه پایدار در هر کشوری است. امروزه با توجه به رویکرد جهانی به حفاظت از محیط‌زیست، تلاش‌های بسیاری در زمینه شناسایی، ارزیابی و مدیریت اثرات مخرب بر محیط‌زیست در سطح جهان صورت‌گرفته که صنایع معدنی از پیشگامان این‌گونه فعالیت‌های تحقیقاتی بوده‌است؛ در واقع وجود معادن بی‌شمار در کشور ایران و سهم آنها در پیش‌بردن اقتصاد و فعالیت صنایع سبب‌شده‌است تا توجه ویژه‌ای به مبحث فعالیت معادن و محیط‌زیست به‌وجود آید. گرچه نمی‌توان فعالیت‌های انسانی را بدون ایجاد آلودگی یا تخریب محیط‌زیست دانست ولی زمانی‌که انگشت اتهام به سمت بخش کلیدی مثل معدن اشاره می‌شود، باید فعالیت‌های این بخش با سایر بخش‌های اقتصادی مقایسه شود تا میزان اثرگذاری آن بر محیط‌زیست مشخص شود.

شاید نگاه دقیق‌تر به فعالیت‌های کشاورزی و صنعتی ابعاد بیشتری از میزان اثرگذاری آنها بر تخریب محیط‌زیست نشان دهد ولی در این گزارش قصد رتبه‌بندی فعالیت‌ها براساس میزان آلودگی وجود ندارد، بلکه سعی می‌شود اقدامات معدن‌کاری در جهت احترام به محیط‌زیست و کاهش فعالیت‌های آلاینده معرفی شود. واضح است که ادامه این فعالیت‌ها سبب ایجاد فعالیت‌های معدن‌کاری سبز در کشور می‌شود؛ گرچه همت مسوولان مرتبط برای تسهیل این اقدامات نیز لازم است.

معدن‌کاری سبز فناوری جدیدی است که شرکت‌های معدنی زیادی در جهان تلاش می‌کنند تا با استفاده از آن آسیب‌های زیست‌محیطی معدن‌کاری را به حداقل برسانند. انجام برخی فعالیت‌های بخش معدن و صنایع معدنی در کشور مصداق‌بارز توجه آنها به محیط‌زیست بوده‌است که از جمله آنها می‌توان به کاهش کربن و آلودگی هوا در تولید اسیدفسفریک، توسعه باغات زیتون و تاسیس مزرعه گیاهان دارویی در جوار معدن تراورتن در یکی از شرکت‌های معدنی، کاهش مصرف برق و آب در بخش‌های مختلف فعالیت‌های معدنی، کاهش گرد و غبار خروجی و بازیافت آب و استفاده مجدد از پساب و زهاب در فعالیت‌های معدنی اشاره کرد.

همچنین در فعالیت‌های معدنی، آب می‌تواند به‌عنوان یکی از محصولات جانبی معدن استخراج شود. معدن‌کاری جزو معدود فعالیت‌هایی است که آب موردنیاز آن می‌تواند کیفیت پایینی نسبت به آب مصرفی داشته باشد. از آنجایی که در آینده مشکل کمبود آب در جهان جدی است، مدیریت منابع آب در معادن یکی از اصلی‌ترین فعالیت‌ها در راستای توسعه پایدار خواهد بود. گرچه معادن و صنایع معدنی به‌عنوان پیشروان تصفیه و استفاده از پساب در کشور محسوب می‌شوند، ولی بازتاب چندانی از اقدامات سبز ایشان انجام نشده‌است. این عمل با توجه به سهم پایین بخش معدن از منابع آب کشور بسیار حائزاهمیت است، زیرا نسبت به سایر بخش‌های اقتصادی فشار کمتری به منابع آب کشور وارد می‌کند و از آن طرف سعی شده‌است تا آب موردنیاز را از منابع غیرمتعارف برداشت کند. همچنین تجربه نشان داده‌است که بخش معدن برای توسعه حفاظت از محیط‌زیست در کشور نقش اساسی داشته است. به‌عنوان مثال، استخراج مواد معدنی باعث بالارفتن استاندارد زندگی در منطقه معدنی شده‌است.

این امر به علت توسعه زیرساخت‌ها، جاده‌ها، مراکز درمانی و مدارس از اهمیت زیادی برخوردار است. همچنین با آماده‌سازی زمین برای فعالیت معدنی، چشم‌انداز منطقه بهبود می‌یابد. این مهم در بسیاری روستاها و مناطق دورافتاده کشور به‌وضوح به چشم می‌خورد. علاوه‌بر آن، دامپ باطله در دره‌ها باعث بهبود توپوگرافی برای ساخت جاده‌های جدید دسترسی می‌شود. این موضوع علاوه‌بر توسعه اقتصادی، رفاه بیشتری برای جوامع اطراف ایجاد می‌کند، همچنین برنامه‌های بازسازی معادن و توسعه جنگل و زمین کشاورزی در زمین‌های معدنی باعث بهبود شرایط هوا می‌شود. این موضوع در مبحث معدن‌کاری سبز و توسعه باغات و فضای سبز در اطراف معادن و صنایع وابسته به چشم می‌خورد. از طرفی با استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر به‌جای سوخت در فعالیت‌های معدنی، میزان تولید گاز دی‌اکسیدکربن کاهش یافته‌است.

با درنظر گرفتن تولید دی‌اکسیدکربن در فعالیت‌های کشاورزی و صنعتی کشور، لزوم توجه به کاهش آن در بخش معدنی به نسبت بیشتر بوده‌است. علاوه‌بر این موارد، مهم‌ترین تاثیر فعالیت‌های معدنی در یک منطقه استفاده مجدد از زمین‌های معدنی، آموزش نیروی کار، توسعه مراکز درمانی و آموزشی و بهبود سطح درآمد باعث افزایش امید به زندگی و بالا رفتن استانداردهای زندگی جوامع اطراف است. با جمع‌بندی این موارد، مشاهده می‌شود که توسعه معدن‌کاری سبز که به‌عنوان پیشران همه بخش‌های اقتصادی نیز در این حوزه به‌شمار می‌رود، توجه متولیان بخش معدن به توسعه پایدار اقتصادی و محیط‌زیستی را در کنار هم مشخص می‌کند. این روش شامل فناوری‌های جدیدی است که شرکت‌های معدنی زیادی در جهان تلاش می‌کنند تا با استفاده از آن در کنار توسعه معادن، به بهبود محیط‌زیست نیز کمک کند.

این شرایط در ایران که جزو کشورهای با پتانسیل خوب معدنی است نیز درنظر گرفته‌شده‌است. براساس کلیه اقدامات و تجربیات متولیان این بخش که در این گزارش برخی از آنها ذکر شد، فعالیت‌های بخش معدن و صنایع معدنی در کشور مصداق‌بارز توجه آنها به محیط‌زیست بوده‌است. علاوه‌بر آن‌ تلاش این بخش‌ نسبت به سایر بخش‌های اقتصادی، برای دستیابی به فعالیت سبز در کنار کلیه چالش‌ها و مشکلات آن باید موردتوجه مسوولان مرتبط قرار گیرد، زیرا اگر محدودیت‌های این بخش مرتفع شود، سرعت معدن‌کاری سبز نیز با شدت بیشتری ادامه می‌یابد که به‌صورت همزمان توسعه اقتصادی و بهبود وضعیت محیط‌زیست را در پی خواهد داشت که این موضوع چیزی جدای از توسعه پایدار در کشور نیست.

بهرام شکوری

عضو هیات‌مدیره اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات معدنی ایران

ایراسین