مخاطرات دوره کواترنری و خشکسالی‌های زمین از سوی محققان زمین‌شناس بررسی می‌شود

سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، پژوهشکده علوم زمین و انجمن کواترنری در بهمن ماه جاری همایش ملی کواترنری را برگزار می‌کنند تا در آن با بررسی «جغرافیا»، «باستان‌شناسی» و «زمین‌شناسی» این دوره زمین‌شناسی، مخاطرات آن از جمله خشکسالی را تبیین کنند؛ چرا که به اعتقاد محققان این حوزه تقریبا هر هزار تا ۱۵۰۰ سال دوره خشک را تجربه کرده‌ایم.

بر همین اساس؛ دبیر اجرایی همایش کواترنری با بیان این‌که علوم کواترنری به مطالعاتی در زمین‌شناسی، جغرافیا و باستان‌شناسی در بازه زمانی کواترنری می‌پردازد، گفت: در واقع کواترنری آخرین دوره زمانی زمین‌شناسی است و حدود ۲.۵ میلیون سال پیش شروع شده که از نظر اتفاقاتی که در این دوره افتاده، بسیار مهم تلقی می‌شود؛ چرا که انسان در این دوره بوجود آمده است.

به گفته دکتر سحر ملکی،  بستر حدود ۹۰ درصد شهرهای ما بر روی نهشته‌های کواترنری است، بیشتر آبخوان‌های ما روی این رسوبات است و تجاربی که بشر با مخاطراتی که در این دوره تجربه کرده است، باعث اهمیت این دوره زمانی زمین شناسی شده است.

وی در خصوص اهمیت سیکل‌های منظم تکرارشونده اقلیمی، توضیح داد: زمین و اقلیم آن دائم در تغییر و تحول است، ولی کواترنری دوره زمانی با پریودهای منظمی از نظر آب و هوایی است، سیکل‌های تکرار شونده منظم آن، این اجازه را به ما می‌دهد تا با مطالعه آنها بتوانیم بهترین چشم انداز را از شرایط آب و هوایی آینده داشته باشیم.

دبیر اجرایی همایش بین‌المللی کواترنری ادامه داد: درست است که از زمان صنعتی شدن از سال ۱۹۵۲ میلادی به دلیل افزایش انتشار گاز CO2، روند افزایشی گرمایش زمین آغاز شد، ولی زمین تقریبا در دوره‌های قبل‌تر از آن نیز وضعیت مشابه گرمایش را تجربه کرده بود و می‌توان با مطالعه این دوره‌ها شرایط اکولوژیکی را بازسازی کرد و از این تجارب برای آینده و مدیریت بهتر و ایجاد زیرساخت‌های مناسب‌تر بهره گرفت.

وی اضافه کرد: از این رو مطالعه این دوره‌های اقلیمی می‌تواند به ما کمک کند که اگر به عنوان نمونه اعلام می‌شد، وارد دوره گرما و یا سرما می‌شویم، چه اتفاقاتی قرار است رخ دهد و متعاقب این رخدادها، باید در انتظار چه چیزی باشیم. از این رو مطالعه دوره زمانی کواترنری برای ما بسیار با اهمیت است.

ملکی با بیان اینکه مطالعه در ۳ جنبه «جغرافیا»، «باستان‌شناسی» و «زمین‌شناسی» در مورد پدیده‌ها در دوره کواترنری مهم است، خاطر نشان کرد: از این رو در این همایش در خصوص ۵ محور مرتبط با این علوم تبادل نظر می‌شود.

به گفته وی برای مثال در حوزه باستان‌شناسی درباره وجود، تکامل و مهاجرت انسان صحبت می‌شود و به محققان نشان می‌دهد که انسان‌ها در دوره‌های مختلف چگونه با رخدادهای اقلیمی و یا مخاطراتی مختلف (مانند خشکسالی و سیل و…) روبرو می‌شدند. گاهی اوقات رخدادهای اقلیمی نامساعد و یا مخاطرات طبیعی باعث از بین رفتن تمدنی در یک منطقه و یا مهاجرت آنها به نقطه‌ای دیگر می‌شد و گاهی اوقات شرایط مساعد، باعث شکل‌گیری یک تمدن می‌شد.

ملکی با اشاره به اهمیت جنبه زمین‌شناسی دوره کواترنری، توضیح داد: تغییر اقلیم بر مخاطرات طبیعی از جمله فرونشست و سیل و گردوغبار و غیره تاثیرگذار است و در حال حاضر در کشور با آنها دست و پنجه نرم می‌کنیم؛ از این رو مطالعه گذشته و ارتباط آن با حال و دستمایه داده‌های آن برای پیش بینی آینده برای محققان این حوزه بسیار مهم است؛ چرا که ما اعتقاد داریم «گذشته کلید آینده است».

این محقق حوزه زمین‌شناسی، اظهار کرد: از این رو در این همایش سعی داریم این علوم را به مخاطبانمان معرفی و درباره مخاطرات آن بحث و تبادل نظر کنیم.

وی کاربرد داده‌های کواترنری را در ایجاد زیر ساخت‌های لازم برای مقابله با مخاطرات عنوان کرد و یادآور شد: اینکه آیا رخداد زلزله با تغییر اقلیم مرتبط هست یا خیر، هنوز داده متقن علمی ثابت شده در اختیار نداریم؛ ولی درباره سایر رخدادها مانند فرونشست و خشکسالی و سیل و گردوغبار داده‌های ثبت شده در دوره‌های گذشته و حال موجود است و آنها را مشاهده می‌کنیم.

دبیر اجرایی همایش کواترنری، با اشاره به مطالعات کواترنری در کشور با بیان اینکه این مطالعات در ایران همانند سایر کشورهای دنیا پیشرفت نداشته است، گفت: در دنیا پروژه‌ بزرگی به نام PMIP در حال اجرا است و خروجی‌ها نیز در حال انتشار است. این مطالعات در حوزه‌هایی چون مدل‌سازی‌های دیرینه اقلیم فعال است.

وی اضافه کرد: در ایران، دانشمندان و متخصصان این علم از ۱۲ سال قبل دور هم جمع شدند و انجمن کواترنری ایران را تشکیل دادند تا به بررسی مشکلات و چالش‌های عدیده‌ای که در این علم وجود دارد، بپردازند و راه حل مناسبی برای آن پیدا کنند.

ملکی تصریح کرد: مطالعات دیرینه با استفاده از شواهد مختلف، از جمله رسوبات دریاچه‌ای، استالاگتیت و استالاگمیت‌ها در غارها و سایت‌های باستانی، سکانس‌های «لسی» و غیره صورت می‌گیرد که این داده‌ها به صورت پراکنده در ایران وجود دارد و متخصصان به آن پرداخته‌اند. متخصصان سازمان زمین‌شناسی از جمله مهندس پدرامی جزء اولین متخصصینی بود که به مطالعات کواترنری و چینه‌شناسی آن پرداخت.

وی با اشاره به برخی از داده‌های مربوط به کواترنری در زمینه خشکسالی، گفت: بررسی‌ها نشان می‌دهد که دوره‌های خشک را در بازه‌های زمانی مختلف تجربه کردیم، به گونه‌ای که بر اساس داده‌هایی که ما به دست آوردیم، در ابتدای دوره «هولوسن» حدود ۱۰ هزار سال قبل دوره خشکی را تجربه کردیم. در این دوره پوشش گیاهی کمی داشتیم و یا در حدود ۴۲۰۰ دوره خشک بوجود آمده باعث نابودی و یا مهاجرت شده است.

دبیر همایش کواترنری تاکید کرد: داده‌های ما نشان می‌دهد تقریبا هر هزار تا ۱۵۰۰ سال دوره خشک را تجربه کرده‌ایم.

گفتنی است؛  کواترنری بخشی از زمان‌بندی زمین‌شناسی است که در انتهای عصر نوزیستی قرار دارد و از حدود دو و نیم میلیون سال پیش آغاز شده و هنوز نیز ادامه دارد. با وجود محدودیت زمانی، دوران کواترنری حوادث بسیاری را در برداشته که آن را از همه دوران‌های دیگر زمین‌شناسی، متمایز کرده است. این تمایز در شکل‌گیری مناظر امروزی زمین، شرایط آب و هوایی و تغییرات آن، تکامل و تنوع آثار حیاتی گیاهی و جانوری و به‌خصوص در رابطه با زندگی انسان است.

بزرگترین رویداد زیستی در این زمان گسترش و پراکندگی انسان است. دگرگونی‌های شدید آب و هوایی و محیطی در کواترنری به تعدادی از جانوران این امکان را داد که با سرعت بالایی گسترش یافته و با همین سرعت انقراض یابند. با نزدیک شدن به پایان عصر یخبندان برخی از جانوران نیز انقراض یافتند.

از آنجا که پیدایش انسان در دوره کواترنری رخ داده، برخی از زمین‌شناسان و دیرینه‌شناسان آن را دوره انسان یا دوره انسان‌زیستی نیز نامیده‌اند. از دیدگاه دیرینه‌شناسی، دوره کواترنری با گسترش فیل‌ها، شترها و دیگر پستانداران امروزی که در پلیوسن نیز وجود داشته‌اند، مشخص می‌شود و این دوره را بر پایه فسیل انسان‌های اولیه تقسیم‌بندی می‌کنند.

شایان ذکر است؛ سومین نشست بین‌المللی کواترنری در تهران ۹ تا ۱۰ بهمن ماه به همت پژوهشکده علوم زمین کشور و انجمن کواترنری ایران به صورت مجازی و حضوری در حوزه‌های مختلف جغرافیا، زمین‌شناسی، باستان‌شناسی، اقلیم و مخاطرات برگزار می‌شود.