کشت مروارید در کیش به روایت همایون صنعتی‌زاده
همایون صنعتی‌زاده، در مقطعی از زندگی پرثمر خود، به کشت مروارید در کیش روی می‌آورد و روایت جالبی از آن ارائه می‌دهد.
همایون صنعتی‌زاده، نامی پرآوازه در فرهنگ کشورمان است. او که با راه‌اندازی انتشارات فرانکلین، طی دو دهه، تحولی جدی در عرصه نشر ایران فراهم آورد؛ با انتشار بیش از ۱۵۰۰ عنوان کتاب. راه اندازی چاپخانه افست، چاپ کتابهای درسی و مدیریت سازمان کتابهای جیبی از دیگر کارهای مهم او در زمینه کتاب و نشر بوده است.
جز این، صنعتی‌زاده در تاریخ نوسازی ایران نیز جایگاه رفیعی دارد. نام او به عنوان موسس در کنار بسیاری از بنگاه‌های تجاری و مراکز صنعتی و کشاورزی معتبر ثبت شده است. شهرک خزر شهر در مازندران، کاغذ سازی پارس، رطب زهره، گلاب زهرا و تعدادی دیگر که همه به نوعی با فکر و سرمایه صنعتی‌زاده پایه گذاشته شده‌اند.
تنوع و گستره فعالیت‌های وی به اندازه‌ای است که سیروس علی‌نژاد به او لقب « اعجوبه» می‌دهد و می‌نویسد: « آن قدر زندگی جالبی دارد که آدم می‌ماند از کجا شروع کند: از تاسیس انتشارات فرانکلین که معروف‌ترین کار است؛ از دائره‌المعارف فارسی که حاصل ابتکار او بود؛ از چاپ کتابهای درسی که به دست او سامان یافت؛ از سازمان کتابهای جیبی که انقلابی در تیراژ کتاب بود؛ از مبارزه با بی‌سوادی که اول بار او شروع کرد؛ از چاپخانه افست که او بنا نهاد؛ از کاغذسازی پارس که او بنیادگذارش بود؛ از کشت مروارید که در کیش آغاز کرد؛ از کارخانه رطب زهرا که به دست او پا گرفت؛ از پرورشگاه صنعتی که تا پایان عمر زیر نظر او بود؛ از کارخانه گلاب زهرا که به دست او ساخته شد؛ از کتاب‌هایی که ترجمه کرد؛ از شعرهایی که سرود؛ یا از مقالاتی که نوشت... واقعا بعضی در نوسازی ایران سهم قابل ملاحظه‌ای دارند. سهم همایون صنعتی‌زاده در نوسازی ایران فراموش‌نشدنی است.»
همان طور که علی‌نژاد آورده است، در میان همه فعالیت‌های صنعتی‌زاده، یکی هم مربوط به جزیره کیش است.
علی‌نژاد در این خصوص می‌نویسد: «داستان کشت مروارید در جزیره کیش هم از «فضولی‌های بیش از حد» او ناشی شد. همان که گفتم ذهنش او را به دنبال خود می‌کشاند. یک بار عازم بندرعباس بود، طیاره در حوالی بندر لنگه نقص فنی پیدا کرد و در آن شهر فرود آمد. از بالا بندر لنگه شهری عظیم به نظر می‌رسید. وقتی وارد شد، شهری دید با باغ‌های بزرگ و خانه‌های قشنگ و خیابان‌های عالی که پرنده در آن پر نمی‌زند؛ شهر ارواح.»
صنعتی‌زاده اما خود این‌گونه کشت مروارید در کیش را روایت می‌کند: «اگر بخواهم همه چیز را تعریف کنم این قصه از قصه سندباد بحری هم مفصل‌تر می‌شود. بندر لنگه تا سال ۱۹۲۱ مرکز صنعت مروارید بود. صنعت مروارید خلیج فارس در زمان خود از صنعت نفت مهم‌تر بود. ۱۲۰ هزار نفر در این صنعت کار می‌کردند. اما این صنعت یک‌شبه از بین رفت. می‌دانید چرا؟ ژاپنی‌ها مروارید مصنوعی درست کردند. البته نه مصنوعی. اول باید بدانید که مروارید چیست. حیوانی است نرم‌تن به نام صدف، اگر ریگی وارد بدنش شود اذیتش می‌کند. مثل ریگی که به چشم آدم برود. البته برای آن حیوان صد برابر بدتر است. ناچار از خود دفاع می‌کند. دفاعش این است که به دور این ریگ غشایی می‌تند و آن را ایزوله می‌کند. این می‌شود مروارید. حیوان را می‌کشند و مروارید را درمی‌آورند. رفتن ریگ در بدن صدف در طبیعت به‌طور تصادفی رخ می‌دهد. ژاپنی‌ها گفتند این چه کاری است که منتظر شویم برحسب اتفاق رخ دهد. ما می‌رویم این حیوان را می‌گیریم و دانه شن را می‌ریزیم در بدنش. این کار را کردند و مروارید تولیدی آن‌ها به مروارید مصنوعی مشهور شد»
چنین شد که همایون صنعتی‌زاده سر از جزیره کیش درآورد. قسمتی از جزیره را خرید و مشغول کشت مروارید شد اما چندی بعد کیش را برای کارهای دیگری در نظر گرفتند و کشت مروارید صنعتی متوقف شد.
صنعتی‌زاده که در سال ۱۳۰۴ در تهران به دنیا آمده بود، پس از تحمل یک دوره بیماری در شهریور ۱۳۸۸ در کرمان چشم از جهان فروبست.
البته همان طور که صنعتی‌زاده اشاره کرده است، صید مروارید در ایران، در دوره‌ای تنها منبع ثروت و بزرگ‌ترین زمینه اشتغال ساحل‌نشینان جنوبی را فراهم می‌آورده است. رضا طاهری در کتاب «از مروارید تا نفت» نیز به شرح کارنامه اقتصادی مروارید در خلیج فارس می پردازد و فروش بالای مروارید را بیانگر اهمیت مروارید در زندگی ساحل نشینان خلیج فارس می داند و می‌نویسد: مروارید در گذشته نقش استراتژیکی نفت را در خلیج فارس بر عهده داشته است.
در حالی که صنعت اصیل ایرانی پرورش و صید مروارید در کشور رو به فراموشی است، ژاپن در حال حاضر، در رده نخست تولید مروارید در جهان قرار دارد. این کشور در حدود ۲۰ تن مروارید پرورشی در طی ۱۰ سال گذشته تولید کرده که درآمدی در حدود ۱۱۴ میلیون دلار نصیب این کشور می‌کند. ژاپنی‌ها البته قصد دارند تولید مروارید پرورشی را تا سال ۲۰۲۷ به ۲۰ میلیارد ین افزایش دهند.
منابع:
از فرانکلین تا لاله‌زار؛ زندگی‌نامه همایون صنعتی‌زاده، سیروس علی‌نژاد
از مروارید تا نفت؛ تاریخ خلیج فارس، رضا طاهری
