آلودگی‌هوا
بازی سیاسی با آلودگی‌هوا
ادعای برخی مقامات دولت یازدهم علیه کیفیت سوخت حاشیه ساخت.
در روزهای اخیر، معصومه ابتکار، رئیس اسبق سازمان حفاظت‌محیط زیست در صفحه توئیتر خود نوشت: «باز هوا سرد شد و آلودگی هوای کلانشهرها افزایش یافت، گرچه تابستان خوبی هم نبود. گزارش‌ها حاکی از کاهش تعداد روزهای سالم، توقف نوسازی خودروهای فرسوده، کم توجهی به معاینه فنی و محورهای دیگر برنامه کاهش آلودگی هواست و خبر بازگشت بنزین پتروشیمی آلوده به چرخه توزیع. با مردم صادق باشید.»
ریفرمیت پتروشیمی‌ها که برخی آن را به اشتباه بنزین می‌نامند، کاتالیست اصلاحی است که مشابه ریفرمیت پالایشگاهی است و در اوج تحریم‌های غربی پس از امتزاج با محصولاتی مانند نفتا در جایگاه‌های سوخت عرضه می‌شد. به بیان دیگر ریفرمیت، یکی از اصلی‌ترین اجزای تشکیل‌دهنده بنزین بوده و حدود ۴۵ درصد از بنزین را تشکیل می‌دهد که با ترکیب برخی از مؤلفه‌های بنزین از آن می‌توان به عنوان سوخت استفاده کرد. مقامات دولت یازدهم بارها بر سرطان‌زا بودن این سوخت در فضای رسانه‌ای تأکید کردند و آن را عامل اصلی آلودگی هوا در کلانشهرهایی مانند تهران دانستند. از جمله معصومه ابتکار که در سال 1393 نیز عنوان کرده بود: «موضوع سرطان‌زا بودن ریفرمیت دریافتی از واحدهای پتروشیمی بسیار شفاف و مثل روز روشن است و اسنادی در این رابطه آماده ارائه است.» عباس کاظمی مدیرعامل وقت شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی نیز پس از اعلام توقف توزیع ریفرمیت پتروشیمی‌ها عنوان کرد که «آنالیزها نشان می‌دهد که بنزین توزیع شده در تهران و کرج دیگر سرطان‌زا نیست.»
البته اسناد این آنالیزها هیچ گاه رسانه‌ای نشد و پیگیری‌های خبرنگار ما نیز نشان می‌دهد که این اسناد در مجموعه وزارت نفت هم قابل ارائه نبوده و نیست، اما مسأله‌ای که مشخص است این است که 4 خطای سهوی یا عمدی در بیان واقعیت وجود داشته و این امر موجب تشویش اذهان و برانگیختن باور جامعه نسبت به این موضوع شد؛ نخست؛ عنوان سرطان‌زا بودن ریفرمیت پتروشیمی، دوم؛ مسأله تظاهر به عرضه مستقیم این تولیدات در جایگاه‌های سوخت، سوم؛ اعلام عرضه آن در کلانشهرهایی مانند تهران و کرج و چهارم؛ حل بحران آلودگی هوا با توقف عرضه این سوخت بود.
بنزن ریفرمیت پتروشیمی‌ها چقدر بود؟
در ابتدای دولت یازدهم، مقامات کشور عنوان می‌کردند که «ریفرمیت دو مجتمع پتروشیمی نوری (برزویه) و بندرامام، بنزنی در حدود 10 درصد دارد و از نظر آروماتیک نیز شاخص روی اعداد 67 تا 70 است. در حالی که بنزین مرغوب باید بنزنی حوالی ۰.۵ درصد داشته باشد.» آن زمان بحث اصلی میزان مؤلفه «بنزن» ریفرمیت پتروشیمی‌ها بود و بنزن را عامل سرطان‌زایی عنوان می‌کردند.
گذشته از اینکه حداقل بنزن بنزین توزیعی در ایران هیچ‌گاه به 0.5 درصد نرسیده و حتی بنزین تولیدی در پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس 1.25 درصد است، نامه سعید محجوبی مدیر هماهنگی و نظارت بر تولید پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی بخشی از ماجرا را نمایان می‌کند. او در نامه‌ای که در تاریخ 20 بهمن 92 درباره ریفرمیت تولیدی شرکت‌های پتروشیمی خطاب به رئیس بازرسی و پاسخگویی به شکایات این شرکت نوشته عنوان کرده است: «احتراماً عطف به نامه شماره 132594 مورخ 14 بهمن 92 جنابعالی درخصوص موضوع فوق، موارد ذیل جهت استحضار و بهره‌برداری لازم ایفاد می‌شود. ریفرمیت دریافتی از شرکت‌های پتروشیمی دارای آروماتیک حدود 64-70 درصد حجمی، بنزن 2-10 درصد، اکتان 95 و MTBE دریافتی نیز دارای اکتان عملی 106 است.
میزان متوسط ریفرمیت تحویلی در سال 1391 روزانه برابر 5200 مترمکعب و MTBE نیز برابر هزار مترمکعب در روز و در 9 ماهه سال 1392 نیز به ترتیب 5700 و 1200 مترمکعب در روز بوده است. اکتان افزای دریافتی از پتروشیمی‌ها بعد از اختلاط با دیگر مؤلفه‌های بنزین نظیر نفتای سبک، نفتای سنگین و تنظیم مشخصات مخلوط نهایی مطابق با استاندارد شرکت ملی نفت جهت عرضه به جایگاه‌های سوخت ارسال می‌شود. مشخصات فنی ریفرمیت پتروشیمی‌ها با ریفرمیت یا پلتفرمیت تولیدی پالایشگاه‌ها مشابه بوده و در برخی موارد ممکن است به لحاظ میزان آروماتیک و بنزن، اختلاف ناچیزی داشته باشد، اما بعد از اختلاط با دیگر مؤلفه‌های بنزین مشابه بنزین تولیدی در پالایشگاه‌ها به بازار عرضه می‌شود. این نامه نشان می‌دهد که ادعای سرطان‌زا بودن ریفرمیت پتروشیمی‌ها و متفاوت بودن آن از ریفرمیت پالایشگاه‌ها قابل رد است و این مسئول، به صراحت بیان می‌کند که «به لحاظ میزان آروماتیک و بنزن، اختلاف ناچیزی میان ریفرمیت پتروشیمی و پالایشگاه وجود دارد و بعد از اختلاط با دیگر مؤلفه‌های بنزین، مشابه بنزین تولیدی در پالایشگاه‌ها به بازار عرضه می‌شود.»
گفتنی است ریفرمیت پتروشیمی نوری در برخی دوره‌ها حتی با شاخص بنزن ریفرمیت پیشرفته‌ترین پالایشگاه آن زمان یعنی پالایشگاه اراک برابری می‌کرد و به عبارت ساده‌تر، ریفرمیت پتروشیمی‌ها کیفیتی مشابه ریفرمیت پاک‌ترین بنزین تولیدی کشور داشت. در همین حال، مقامات وزارت نفت عنوان می‌کنند که ایران در سال‌های اخیر ریفرمیت تولیدی پتروشیمی‌ها را به بنادری در امارات صادر می‌کرده و بعد از امتزاج با مؤلفه‌های بنزین‌ساز در قالب بنزین وارد کشور می‌کرده است. از نظر علمی نیز متعلق به خانواده هیدروکربن‌هاست که هر مولکول آن ۶ اتم کربن و ۶ اتم هیدروژن دارد که یک آرایش حلقوی را به‌وجود می‌آورند، لذا آلایندگی ادعایی برای آن از نظر علمی نیز رد می‌شود. به عبارتی نتیجه تجزیه این سوخت، گازهای گلخانه ای است، نه گاز آلاینده.
رد ادعای توزیع ریفرمیت پتروشیمی در تهران
در همین حال، گزارش کمیسیون اصل 90 مجلس نهم و یازدهم نیز این ادعای مقامات دولت‌های یازدهم و دوازدهم را رد می‌کند. کمیسیون اصل 90 مجلس شورای اسلامی در مهرماه سال 1400 نظر خود را درباره بنزین تولید شده از ریفرمیت پتروشیمی‌ها اعلام کرد و نوشت: «مشخصات ریفرمیت پتروشیمی‌ها با پالایشگاه‌ها مشابه است.» این کمیسیون در مجلس نهم نیز در گزارشی برای نهادهای ذیربط نظیر سازمان بازرسی کل کشور و وزارت بهداشت دولت قبل نوشته بود:
تأثیرگذاری بنزین عرضه شده در جایگاه‌های سوخت بر افزایش آلودگی هوای کلانشهر تهران فاقد هرگونه گزارش مستند علمی است.
بنزین مصرفی تهران از طریق پالایشگاه‌های تهران و امام خمینی شازند تأمین می‌شد و ریفرمیت پتروشیمی از جنوب به تهران ارسال نشده است.
ارتباط افزایش سرطان طی سال‌های گذشته با ریفرمیت تولیدی پتروشیمی‌ها از لحاظ علمی اثبات نشده است.
اغلب آزمایش‌های انجام گرفته در آزمایشگاه‌ها و سنجش آلاینده‌ها در ایستگاه‌های سنجش از جامعیت لازم برخوردار نبوده و قابل استناد نیست.
آلاینده‌ها طیف وسیعی را شامل می‌شود؛ لذا تأکید صرف بر ترکیبات آلی فرار از اعتبار علمی لازم برخوردار نیست.
میزان بنزن ریفرمیت تولیدی پتروشیمی‌ها برخی پایین‌تر و برخی مشابه ریفرمیت واحدهای پالایشگاهی است، بنابراین بنزین تولیدشده از ریفرمیت پتروشیمی‌ها حداقل مشابه بنزین تولیدی پالایشگاه‌ها بوده است.
این گزارش مستند که رئیس مجلس وقت اجازه قرائت آن را نداد، به وضوح نشان می‌دهد که بنزین مصرفی تهران شامل ریفرمیت پتروشیمی‌ها نبوده است که حذف آن از سبد سوخت مصرفی کشور موجب بهبود کیفیت هوای تهران شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد که ریفرمیت پتروشیمی‌های نوری (برزویه) و بندرامام در دو پالایشگاه آبادان و بندرعباس با دیگر مؤلفه‌های بنزین نظیر نفتای سبک و نفتای سنگین مخلوط و پس از تنظیم مشخصات مخلوط نهایی مطابق با استاندارد شرکت ملی نفت جهت عرضه به جایگاه‌های سوخت جنوب کشور ارسال می‌شد، لذا ارتباط آلودگی هوای تهران با عرضه بنزین حاصل از ریفرمیت پتروشیمی‌ها رد شد.
چرا آلودگی هوای کلانشهرها کم شد؟
اگر ریفرمیت پتروشیمی‌ها آلاینده هوا نبود، پس چرا در سال‌های 1392 تا 1395 و پس از توقف عرضه آن شاخص‌های کیفیت هوا بهبود یافت؟ این سؤالی است که به تعبیر مقامات وزارت نفت، برخی با طرح آن آلاینده و سرطان‌زا بودن ریفرمیت پتروشیمی را توجیه می‌کنند و می‌گویند که علت بهبود شاخص‌ها حذف ریفرمیت پتروشیمی بوده است، اما آمارهای شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی نشان می‌دهد که در تمام این سال‌ها بخشی از ریفرمیت پتروشیمی‌ها نیز به پالایشگاه‌های کشور ارسال و بعد از امتزاج در جایگاه‌های سوخت توزیع می‌شده است.
اما علت بهبود شاخص‌های کیفیت هوا چه بود؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد که در دولت یازدهم با بهره‌برداری از فازهای جدید میدان گازی پارس جنوبی که در دولت دهم تحت عنوان فازهای 35 ماهه توسعه یافت، میزان ارسال گاز به نیروگاه‌ها و صنایع افزایش یافت. به عبارتی مصرف گاز در کشور در این دوره دو برابر شد و به همین نسبت مصرف سوخت مایع از جمله مازوت و نفت‌گاز کم شد. این موضوع موجب کاهش شاخص‌های آلایندگی شد. در همین حال، در سال‌های 1398 به بعد با افزایش تقاضای گاز در کشور، بار دیگر مصرف سوخت مایع شدت گرفت و آلودگی هوا نیز در تمام شهرها -حتی شهرهای کوچک- افزایش یافت. از این رو آلودگی هوای شهرهای کشور بویژه کلانشهرهایی نظیر تهران ارتباطی با ریفرمیت پتروشیمی‌ها نداشت.
در همین حال، سرطان‌زایی این ریفرمیت نیز در آنالیزها و گزارش‌ها رد شد. لذا اینکه رئیس اسبق سازمان حفاظت‌محیط زیست «بازگشت بنزین پتروشیمی آلوده به چرخه توزیع» را عامل آلودگی این روزهای تهران و شهرهای دیگر ایران می‌داند، از نظر فنی و کارشناسی مردود است. فراتر از آن، تمام این غوغاسالاری‌های رسانه‌ای علیه ریفرمیت پتروشیمی‌ها نتیجه‌ای جز خروج میلیاردها دلار ارز از کشور طی دولت یازدهم نداشته و برخی این موضوع را مرتبط با رانت واردات بنزین در آن دوره می‌دانند.
