شما نیوز

ریشه‌یابی جامعه‌شناختی و روان‌شناختی بدحجابی

شمانیوز:خانواده و جامعه دو عامل مهم در ایجاد و تقویت پیوند میان فرد و جامعه و به دنبال آن کاهش کج رفتاری هستند. این دو عامل می توانند به عنوان ابزار «یادگیری اجتماعی» که مهم ترین روش درونی کردن ارزش ها و هنجارهای اجتماعی است، به کار روند.

آنچه دیگران می خوانند:

شاخص آلودگی هوای تهران قرمز شد / آخرین خبر از وضعیت تعطیلی مدارس

بدحجابی، پدیده ای پیچیده، چندوجهی و برخاسته از علل و عوامل مختلف است و در جامعه ی امروز ایران، نوعی آسیب اجتماعی جدّی تلقی می شود که در صورت مهار نشدن آن، می تواند به یک بحران اجتماعی با پیامدهای گسترده، عمیق و غیرقابل پیشگیری تبدیل شود. مسئله ی «بدحجابی» را می توان از جهات مختلفی مانند واکاوی ریشه ها یا پیامدها، در حوزه های مختلف تاریخی، جامعه شناختی، روان شناختی، علوم سیاسی و حتی علوم اقتصادی مورد بحث و بررسی قرار داد. در این نوشتار برآنیم در حوزه های علوم اجتماعی و روان شناسی، با بررسی مهم ترین ریشه های رشد و گسترش «بدحجابی»، به ارائه ی راهکارهایی عملی در جهت حل این معضل فراگیر بپردازیم.

«حجاب» یکی از اساسی ترین احکام دین اسلام و از ضروریات و واجبات آن به شمار می آید که شامل مجموعه ای از اصول مورد تأکید این دین در زمینه ی پوشش، رفتار و گفتار زنان در جامعه ی اسلامی است. بر این اساس، «بدحجابی» مفهومی است که با کوتاهی در التزام عملی به بخش یا بخش هایی از اجزای تشکیل دهنده ی حجاب، محقق می شود و عمدتاً به پوشش و رفتار غیراسلامی زن در عرصه ی اجتماع ناظر می باشد. هرچند که پوشش مردان نیز در شریعت اسلام، شرایط و ویژگی های خاص خود را دارا می باشد و جامعه ی کنونی ما، از حالت مطلوب آن فاصله ی بسیاری گرفته است؛ اما در این مجال به دلیل اهمیت خاص حجاب زن در دیدگاه اسلام و از سوی دیگر، نقش بی بدیل آن در تأمین سلامت و پیشبرد اهداف جامعه ی اسلامی؛ عوامل گسترش روزافزون «بدحجابی» در جامعه ی کنونی ایران مورد بحث قرار گرفته است.

«جان آدامز»، از رهبران جنگ های استقلال آمریکا، اهمیت پاکدامنی زنان - که یکی از ثمرات حجاب آنان است - را در پیشبرد اهداف جامعه این چنین توصیف می کند: «با مطالعه ی تاریخ دولت ها، زندگی و رفتار آدم ها به این نتیجه رسیده ایم که رفتار زنان قابل اطمینان ترین و کم خطاترین شاخص برای تعیین میزان پایبندی یک ملت به اخلاقیات و پاکدامنی است. یهودیان، یونانی ها، سوئیسی ها و آلمانی ها همگی زمانی هویت ملی و شکل استقلال طلبانه ی دولت هایشان را از دست دادند که پاکدامنی خانوادگی و حجب و حیای زنانشان از دست رفت.»[1]

«همفر»، جاسوس انگلیسی در کشورهای اسلامی، در کتاب خاطرات خود اذعان می دارد که؛ یکی از نقاط قوت و نیرومندی اسلام و از علل پیشرفت مسلمانان، حجاب زنان است که موجب جلوگیری از فساد و روابط نامشروع می گردد و باید برای نیل به اهداف استعمارگرانه، نابودی آن را در سولوحه ی اقدامات وزارت مستعمرات انگلیس قرار داد. او همچنین در این باره می گوید: «در مسئله ی بی حجابی زنان، باید کوشش فوق العاده به عمل آوریم تا زنان مسلمان به بی حجابی و رها کردن چادر مشتاق شوند... پس از آنکه حجاب زن با تبلیغات وسیعی از میان رفت، وظیفه ی مأموران ما آن است که جوانان را به عشق بازی و روابط جنسی نامشروع با زنان تشویق کنند و بدین وسیله فساد را در جوامع اسلامی گسترش دهند.»[2]

بر این اساس، ریشه یابی و درمان معضل «بدحجابی» را می توان از جهات متفاوتی حائز اهمیت دانست و این اهمیت عمدتاً در گرو ماهیت اجتماعی این مسئله است. در حقیقت، «بدحجابی»، افزون بر آثار و تبعات فردی مانند افزایش مزاحمت ها، آزارها و خشونت های جنسی؛ دارای پیامدهای اجتماعی متعددی است که به طور مستقیم نهادهای اجتماعی مانند خانواده و حقوق دیگر افراد جامعه مانند سلامت روانی و جنسی آن ها را نشانه رفته است و از این بابت، سزاوار اقدامات جدّی حکومت اسلامی در مبارزه و کنترل این پدیده ی مخرب می باشد.

منظور از حجاب زن به طور مشخص، پوشانیدن تمامی بدن و برجستگی های آن به جز گردی صورت و دست ها از مچ به پایین، با رنگ های متناسب با عرف جامعه یا غیرزننده است، که همراه با رفتار و گفتار متین و به دور از عشوه گری و خضوع در کلام باشد و منجر به خودنمایی و جلب نظر در جامعه نگردد. بنابراین، هر آنچه اعم از لباس های تنگ و کوتاه، با رنگ ها، نوشته ها و نقش های محرک، آرایش صورت و مو، رفتار، گفتار و حرکات عشوه گرانه، استفاده از زیورآلات، عطرهای محرک و زننده، کفش های صدادار، غیرمعمول و ... را می توان از مصادیق بدحجابی زنان به شمار آورد.

ریشه های اجتماعی «بدحجابی»

«بدحجابی» را از دو جهت می توان نوعی ناهنجاری یا کج روی اجتماعی به شمار آورد و بر مبنای نظریات مطرح در جامعه شناسی انحرافات به تحلیل و تبیین آن پرداخت. از یک سو، «بدحجابی» خلاف بین اعتقادات مذهبی و دینی قشر قابل توجهی از متدینین کشورمان است و از این جهت، به دلیل نقض هنجارهای اخلاقی و دینیِ این قشر، نوعی ناهنجاری و کج رفتاری به شمار می رود. از سوی دیگر، «بدحجابی»، نقض قوانین موضوعه ی کشورمان است که به طور مشخص در ماده ی 638 قانون مجازات اسلامی، مورد جرم انگاری قرار گرفته است. این شاخصه، اهمیت به سزایی در تعیین رفتارهای نابهنجار دارد. چرا که مهم ترین و اولین عامل در تعیین کج رفتاری های اجتماعی، نقض قوانین به عنوان قوی ترین هنجارهای هر جامعه، می باشد[3].

از نظریات مطرح در جامعه شناسی انحرافات که در حال حاضر می تواند در ریشه یابی جامعه شناختی «بدحجابی» مورد استفاده قرار گیرد، نظریه ی نظارت اجتماعی است. در این دیدگاه، افراد اصولاً دارای قابلیت بهنجار بودن یا نابهنجار بودن هستند. نکته ی اصلی این است که جامعه چه رفتاری با فرد داشته باشد. بر اساس این نظریه، رفتار بهنجار و نابهنجار تنها در درون جامعه دارای معناست و هر جامعه ای سعی می کند که هنجارهای خود را بر فرد تحمیل کند. موضوع مورد نظر این نظریه این است که چه عواملی باعث محدود شدن رفتارها می گردد.

«هیرشی» که پایه گذار اصلی این نظریه به شمار می رود، در همین راستا موضوع پیوند اجتماعی را مطرح می سازد و بر این اعتقاد است که کج رفتاری، زمانی واقع می گردد که پیوند میان فرد و جامعه، ضعیف یا گسسته شود. او بر این باور است که چهار عنصر اصلی، باعث پیوند فرد و جامعه می شود و به کنترل و کاهش کج رفتاری می انجامد. این عناصر عبارت اند از: «وابستگی، تعهد، درگیری و اعتقاد.»[4] استفاده از این عناصر در ریشه یابی بدحجابی، تا حدود زیادی عوامل اصلی این پدیده را مکشوف می نماید.

- وابستگی؛

از نظر هیرشی، مبنای اصلی درونی کردن هنجارها، وابستگی به دیگران است. در اینجا مفهوم «وجدان» به شکل یک عامل مستقل مطرح نمی شود، بلکه آنچه اهمیت دارد رابطه ی اجتماعی فرد است. به همین خاطر؛ وابستگی به دیگران را می توان یکی از متغیرهای مهم در کنترل رفتار محسوب نمود؛ به طوری که به علت وابستگی اجتماعی، این احساس در فرد به وجود می آید که به انتظارات و خواسته های دیگران پاسخ دهد. بیشتر افراد سعی می کنند که آسیبی به خویشاوندان خود وارد نسازند و رفتارشان باعث ناراحتی و شرمندگی نزدیکان آن ها نشود. با داشتن این احساس، افراد، وابسته و محدود می شوند و کمتر خود را آزاد و رها می بینند که هنجارهای اجتماعی را نقض کنند. وابستگی به دیگران، بُعد جامعه شناختی وجدان در روان شناسی تلقی می شود.

از نظریات مطرح در جامعه شناسی انحرافات که در حال حاضر می تواند در ریشه یابی جامعه شناختی «بدحجابی» مورد استفاده قرار گیرد، نظریه ی نظارت اجتماعی است. بر اساس این نظریه، رفتار بهنجار و نابهنجار تنها در درون جامعه دارای معناست و هر جامعه ای سعی می کند که هنجارهای خود را بر فرد تحمیل کند. موضوع مورد نظر این نظریه این است که چه عواملی باعث محدود شدن رفتارها می گردد.

بر این اساس، می توان یکی از مهم ترین ریشه های شیوع روزافزون مسئله ی «بدحجابی» که در دو دهه ی اخیر، به وضوح در جامعه مشاهده می شود را؛ افزایش آستانه ی تحمل افراد جامعه در مقابل این ناهنجاری و به عبارت دیگر، کاهش قبح و زشتی این عمل، در نظر افراد جامعه دانست. در هر حال، دختران بسیاری از مادران محجبه و متدین جامعه ی اسلامی ایران، در ردیف بدحجابان جامعه قرار گرفته اند و فراوان دیده می شود که افراد یک خانواده، نسبت به اعضای بدحجاب خانواده ی خویش کمترین انزجار و اعتراضی از خود نشان نمی دهند.

گذشته از عقبه ی دینی مقوله «تذکر» در دین مبین اسلام که ذیل عنوان فقهی «نهی از منکر» و در زمره ی واجبات مؤکد دینی مطرح می باشد، در گذشته ی نه چندان دور، اغلب افراد جامعه در مقابل کسانی که حرمت حجاب و عفاف را خدشه دار می کردند، عمدتاً به دلیل پایبندی به احکام شرعی، تذکر و هشدار به سهل انگاران در امر حجاب را وظیفه و مسئولیت دینی و وجدانی خویش می دانستند.

تأثیر چنین واکنشی از سوی این افراد، تا بدانجا بود که افراد بدحجاب، از بیم انزوا و کنار گذاشته شدن توسط بستگان و دوستان خویش، دست کم در ظاهر، خود را ملتزم به پوشش اسلامی نشان می دادند. با اُفول مراتب اعتقادی برخی متدینین و اُفول حساسیت ایشان نسبت به برخی حرمت شکنی ها، بدحجابی نیز در جامعه ی ما به تدریج در طول دهه های 70 و 80، از شکل کج رفتاری خارج شده و امری مقبول و پذیرفته به شمار آمد؛ به طوری که، افراد بدحجاب، به واسطه ی وابستگی هرچند نزدیک خود با افراد محجّبه، بدحجابیِ خود را باعث ناراحتی و شرمندگی آن ها ندیده و بدین ترتیب، عامل «وابستگی» که امید می رفت، باعث ترمیم و یا لااقل مانع رشد تصاعدی این کج رفتاری گردد، مغلوب برخی توجیهات همچون «عدم دخالت در حریم خصوصی دیگران»، «بی نتیجه بودن سخت گیری در مسائل عقیدتی» و «رعایت احترام و همزیستی مسالمت آمیز و پرهیز از مرافعه» واقع گردید.

در این باره می توان به تحقیقی که دکتر «رفیع پور»، در سال 1371 به عمل آورده است نیز استناد نمود. بر اساس نتایج حاصله از این تحقیق؛ 86.2درصد پاسخگویان معتقد بودند در سال 1365، رعایت نکردن حجاب از نظر مردم عیب تلقی می شده است؛ بدین معنا که زنان متمایل به بدحجابی، به علت اینکه احساس می کردند مردم از بی حجابی اکراه دارند و احتمال دارد آن ها را، به گونه ای مورد اهانت (مجازات) قرار دهند، بیشتر حجاب را رعایت می کردند. این ارزیابی برای سال 1371 به 41.5درصد رسید.[5] از این رو می توان گفت قبح بدحجابی در اذهان افراد جامعه، در عرض 6 سال به حدود نصف رسیده است؛ که این نتیجه می تواند فرضیات مطرح شده در مورد کاهش تأثیر عنصر «وابستگی» بر کنترل «بدحجابی» را تأیید نماید.

عوامل بسیاری که عمدتاً ناشی از تلاش رسانه های بیگانه در تغییر پوشش زنان ایرانی و در پی آن، کاهش سطح حجاب در رسانه های داخلی به ویژه فیلم های سینماییِ اکران شده و نشده که به راحتی در دسترس مردم جامعه قرار می گرفت و مفاهیم تجدّدخواهی و آزادی طلبی به معنای لاابالی گری و عصیان گری را به وضوح، مورد تبلیغ قرار می داد؛ موجب تجری و جرئت بخشی نسل جوان، در هنجارشکنی و شکستن ارزش های اعتقادی به خصوص حجاب گردید. در تأیید این نظر می توان به پژوهش دکتر رفیع پور در زمینه ی مقایسه ی وضعیت پوشش زنان در فیلم های سینمایی ساخته شده در دهه های اول و دوم انقلاب اشاره نمود.

بنا بر این پژوهش؛ حد پوشش و حجاب در فیلم های دهه ی دوم انقلاب نسبت به دهه ی ماقبل، کاهش چشم گیری داشته است[6] و این روند با شتاب افزون تری، در دهه های بعد نیز ادامه یافت که عمدتاً با تحقیر یا تضعیف پوشش چادر نیز همراه بوده است.[7]

- تعهد؛

از نقطه نظر هیرشی، تعهد نیز بُعد جامعه شناختی مفهوم «خود» در روان شناسی است؛ به این معنا که ما وقت و انرژی خود را در راه دستیابی به اهدافی مانند تحصیل، کار و داشتن شهرت خوب در میان دیگران صرف می کنیم. فردی که به فعالیت های متعارف در زندگی روزمره متعهد باشد به منظور حفظ موقعیتی که با کوشش برای خود به دست آورده، کج رفتاری نمی کند و خود را به خطر نمی اندازد. بیشتر افراد می خواهند آینده ی خوب داشته باشند و برای این منظور، شیوه ی زندگی متعارف را دنبال می کنند. از دیدگاه نظریه ی نظارت اجتماعی؛ عمل کننده، هزینه ها و منافع ناشی از هر عمل خود را می سنجد و بر آن اساس انتخاب می کند. حال اگر هزینه ی کج رفتاری سنگین باشد، فرد کوشش می کند تا از آن اجتناب کند.[8]

تاریخچه ی ظهور و گسترش پدیده ی بدحجابی در ایران نشان می دهد که برخورد مسئولین ذی ربط در طول زمان نسبت به این پدیده، با تغییرات بسیاری همراه بوده است و یکی از مهم ترین این تغییرات در زمینه ی برخورد با بدحجابان، در بهره ی آن ها از فرصت های شغلی و امکان حضور در اماکن مختلف نظیر اداره ها، فروشگاه ها، رستوران ها و ... بوده است. در اوایل دوره ی شروع بدحجابی که عمدتاً از سال 1362 آغاز می گردد؛ صدور اطلاعیه ها و اعمال نظارت های جدّی مبنی بر محروم نمودن زنان بدحجاب از حضور در اماکن مختلف صورت گرفت که این محرومیت، به معنای از دست دادن موقعیت های مختلف حضور اجتماعی و در پی آن بالا رفتن هزینه ی کج رفتاری برای بدحجابان تلقی می شد.

ملاحظه ی اطلاعیه ای که در تاریخ 4 مرداد 1363 توسط دادستان عمومی تهران در روزنامه ی جمهوری اسلامی منتشر شده است، شدت اهمیت بدحجابی را در نظر مسئولین برنامه ریز و اجرایی کشور و عزم راسخ آنان در برخورد با این مسئله را به خوبی نشان می دهد: «به کلیه ی مسئولان در ادارات و سازمان های دولتی و شرکت ها و سایر واحدهای دولتی و خصوصی، اماکن عمومی از قبیل هتل ها، مسافرخانه ها، تالارها و باشگاه های برگزار کننده ی مجالس جشن عروسی، غذاخوری و سایر اماکن عمومی اعلام و ابلاغ می دارد از تاریخ انتشار این اطلاعیه موظف اند از ورود بانوانی که رعایت حجاب و پوشش اسلامی را نمی کنند، جلوگیری به عمل آورند.»

در این دوران، بدحجابان احساس انزوای زیادی می کنند و بسیاری از ادارات، اماکن اقامتی و فروشگاه ها در عمل یا از پذیرش بانوان بدحجاب خودداری می کنند و یا ضمن تذکر، ایشان را به اصلاح حجاب دعوت می نمایند. این توصیفات را می توان با وضعیت کنونی در این زمینه مقایسه نموده و به یکی از ریشه های اجتماعی گسترش بدحجابی دست یافت.

در حال حاضر یکی از ارکان ثابت در بسیاری از مؤسسه های خصوصی، حضور منشی یا کارمند با پوشش و رفتار غیراسلامی است که بدون اِعمال هیچ گونه نظارتی از سوی دستگاه های مسئول، به فعالیت خود مشغول می باشند. فراتر اینکه؛ در بسیاری از اداره های دولتی، اختلاط بی مورد، غیرضروری و در برخی موارد منافی شئونات اسلامی در میان کارمندان زن و مرد مشاهده می شود. در حالی که اجبار اداره های دولتی و مؤسسه های خصوصی به تفکیک جنسیت و رعایت شئونات اسلامی توسط کارمندان در محیط کار و نظارت بر حُسن اجرای این مهم، هزینه و اقدام ویژه و هنگفتی را در قیاس با آسیب هایی که به دنبال دارد، نمی طلبد.

بدین ترتیب، با ضعف نظارت های اداری، هنجارهای اجتماعی لازم الإجرا نیز فاقد ضمانت اجرا گردید که این خود، مؤثرترین عنصر در رشد چشم گیر بدحجابی و حضور فزاینده ی زنان بدحجاب در جامعه بود؛ چرا که با ضعف اهرم های نظارتی، ایشان نیز لزومی به التزام عملی در حفظ حدود شرعی حجاب نمی دیدند. جوّ غالب جامعه اعم از دانشگاه ها و مراکز آموزشی، محیط های کاری، مراکز تفریحی و .... نیز محدودیتی برای حضور آن ها ایجاد نکرد. از این رو، یکی از ریشه های افزایش بدحجابی در کشور را می توان فقدان یا کاهش نظارت حکومتی بر چگونگی پوشش زنان در حضور ایشان در عرصه های مختلف اجتماعی، به ویژه حوزه های کاری و آموزشی دانست.

- درگیری؛

عنصر سوم نظریه ی نظارت اجتماعی که به کاهش کج رفتاری منجر می شود، درگیری است. به اعتقاد هیرشی، بیشتر افراد در طول زندگی خود زمان و انرژی محدودی دارند. درگیری در امور زندگی روزمره وقت زیادی نیاز دارد و خود باعث محدود شدن رفتار می شود. افراد بیکار و بیهوده وقت بیشتری برای هنجارشکنی دارند در حالی که کسی که کار می کند خانواده ای تشکیل داده و سعی می کند در حرفه ی خود موفق باشد، وقت و انرژی اضافی برای ارتکاب جرایم را ندارد. به همین دلیل بیشتر جرم شناسان معتقدند که افزایش سال های تحصیل، انجام خدمت نظام وظیفه، و فراهم بودن تسهیلات ورزشی، باعث کاهش کج رفتاری در میان نوجوانان می گردد.[9]

عامل درگیری به طور مؤثر می تواند در کاهش انواع ناهنجاری های اجتماعی و اخلاقی مؤثر باشد، اما پیرامون مسئله ی «بدحجابی» می بایست با تردید به این عامل نگریست زیرا در طول دو دهه ی اخیر؛ این معضل، در بین اقشار مختلفی از زنان مشاهده شده است. اما حالت های خاص بدحجابی که به صورت مدگرایی افراطی و تنوع گرایی روزافزون بروز می یابد؛ عمدتاً در زنانی با دغدغه ها و درگیری های اجتماعی کمتر مشاهده می شود زیرا به دلیل تبلیغات گسترده ی کالاهای مصرفی و تغییر سریع مدها، یکی از فعالیت های ثابت برخی از زنان و دختران غیرشاغل و غیرمحصل و عمدتاً از طبقات مرفه جامعه، برای پر کردن اوقات فراغت، تغییر در نوع پوشش و آرایش با شیوه های متفاوت است.

- اعتقاد؛

هیرشی معتقد است که میزان اعتقاد افراد به هنجارهای اجتماعی و رعایت قوانین متفاوت است. هر چه این اعتقاد در فرد ضعیف تر باشد احتمال دارد که هنجارشکنی کند. بنابراین انحراف به علت فقدان اعتقاد به اعتبار هنجارها و قوانین واقع می شود. فردی که خود را تحت تأثیر اعتقادات معمول در جامعه نبیند، هیچ وظیفه ی اخلاقی برای همنوا بودن و رعایت قوانین در نظر نمی گیرد.[10]

از مهم ترین و کلیدی ترین عوامل اجتماعی ایجاد و گسترش بدحجابی را می توان ضعف اعتقاد و نیز آگاهی زنان از این دستور الهی دانست. در تحقیقی میدانی این نتیجه به دست آمده است که یکی از علل رعایت نکردن دقیق حجاب اسلامی که درصد قابل ملاحظه ای را به خود اختصاص داده- 83 درصد- ضعف اعتقاد مذهبی می باشد.[11] همچنین، از نظرسنجی و تحقیق 8 ساله ی محققی، پیرامون علت کم توجهی دختران و زنان به حجاب، این نتیجه به دست آمد که اساسی ترین علت این پدیده، ناآگاهی است. از 500 نفر بانوی بدحجاب، اظهارنظر 80درصد از آنان نشان داد که بی اطلاعی از آثار و پیامدهای نوع پوشش، اصلی ترین عامل بدحجابی ایشان است.[12]

عمل به آموزه های دینی مانند حجاب برخاسته از اعتقاد درونی فرد است و اعتقاد به حجاب به طور مؤثر ناشی از سطح آگاهیِ فرد نسبت به شرایط، ویژگی ها و مصالح وجوب این حکم است. در حقیقت اگر والدین که نقش مهمی را در درونی سازی حجاب در فرزند خود دارند، از عواقب و خطرات فردی، خانوادگی و اجتماعی بدحجابی مطلع باشند؛ نقش تأثیرگذار خود را به نحو مطلوب می توانند انجام دهند. خانواده و جامعه دو عامل مهم در ایجاد و تقویت پیوند میان فرد و جامعه و به دنبال آن کاهش کج رفتاری هستند. این دو عامل می توانند به عنوان ابزار «یادگیری اجتماعی» که مهم ترین روش درونی کردن ارزش ها و هنجارهای اجتماعی است، به کار روند. حجاب مانند هر آموزه ی دینی و اجتماعی دیگر، نیازمند یادگیری و اکتساب از محیط پیرامون است. نظریه ی یادگیری در زمره ی نظریات روان شناسی اجتماعی است که ذیل بخش ریشه یابی روان شناختی بدحجابی مطرح خواهد شد.

ریشه یابی روان شناختی «بدحجابی»

در بحث از ریشه یابی روان شناختی بدحجابی می توان از دو دسته نظریات روانکاوی و روان شناسی رفتاری بهره گرفت. در نظریات روانکاوی، بر زمینه های زیستی- روانی مانند شخصیت، هوش و ویژگی های جنسیتی در انجام کج رفتاری تأکید می شود. مهم ترین رکن نظریات روانکاوی در ریشه یابی انحرافات، رابطه ی اجزای شخصیتی افراد است. به طور کلی، برای ساختار شخصیت انسان سه مجموعه نیرو که عوامل کنترل رفتاری نامیده می شوند، می توان بر شمرد: «ضمیر (تابع اصل لذت)، خود (تابع اصل واقعیت) و فراخود (تابع وجدان فرد).» در میان این اجزا، «خود» که امکان درک و اندیشیدن در مورد واقعیت های اجتماعی زندگی را به فرد می دهد، باید بر سایر اجزای درونیِ شخص کنترل داشته باشد. هنگامی که این کنترل نباشد یا ضعیف باشد، فرد در ارضای نیازهایش ممکن است مرتکب رفتار انحرافی شود.[13]

در مورد گسترش معضل بدحجابی این بحث قابل درک است. یکی از ریشه های روانی بدحجابی برخاسته از تسلط اصل لذت بر شخصیت افراد است. تعدادی از زنان، فلسفه و آثار حجاب را می دانند اما در عمل به دلیل لذت گرایی و تنوع طلبی ملتزم به آن نیستند. احساساتی چون تنوع طلبی، زیبایی خواهی، لذت گرایی، تمایل به تبرج و خودآرایی، تمایل به جلب توجه دیگران و به رخ کشیدن زیبایی ها و برانگیختن تحسین و تمجید دیگران؛ در تمامی زنان وجود دارد. اما برخی، به واسطه ی دریافت آموزش های درست و به موقع توسط خانواده و محیط آموزشی و اجتماعیِ خود، راه های کنترل این احساسات و بروز صحیح و سودمند آن ها را یاد گرفته اند و از همین الطاف الهی که در اختیار زنان قرار داده شده است، برای حفظ و زیبایی و استحکام روابط خانوادگی، بهره ی کافی و وافی را می برند.

بنابراین، نبود آموزش های صحیح و به موقع خانوادگی و اجتماعی در مورد تمامی زمینه های مرتبط با حجاب برای دختران نوجوان و جوان در دو دهه ی اخیر توانسته است به پیروی نسل های جدید انقلاب از احساسات درونی میدان دهد و بر گسترش روزافزون و قارچ گونه ی بدحجابی دامن زند. حتی تدابیر آموزشی و فرهنگی حکومت اسلامی باید به گونه ای باشد که تأثیرات خانواده های غیرمعتقد یا ناآگاه را خنثی نماید. زیرا تمایلات طبیعی انسان ها تنها در پرتو فرهنگ و نظام ارزشی جامعه شکل و جهت می یابد و در مجاری صحیح و سودمند آن جلوه گر می شود. افزون بر نظریات روانکاوی، برخی از نظریات روان شناسی اجتماعی نیز می تواند در ریشه یابی بدحجابی استفاده شود.

مهم ترین مفاهیم مطرح در روان شناسی اجتماعی که می تواند به طور مؤثر در ریشه یابی بدحجابی مورد استفاده قرار گیرد؛ مفاهیم کنترل های درونی و بیرونی، جامعه پذیری، تقلید و الگوسازی است. نظریه ی کنترل اجتماعی از نظریات مطرح در روان شناسی رفتاری است و بر این پیش فرض استوار است که برای کاستن از تمایل به کج رفتاری باید همه ی افراد کنترل شوند.

این نظریه رفتار انحرافی را عمومی و جهان شمول دانسته و آن را نتیجه ی کارکرد ضعیف سازوکارهای کنترل اجتماعی و کنترل های شخصی و درونی می داند. کنترل های اجتماعی از کنترل های رسمی نظیر قوانین و کنترل های غیررسمی همچون ضمانت های اجتماعی (تذکر، توصیه، تمسخر، طرد، تهدید موقعیت و اعتبار اجتماعی و ... ) منتج می شوند و عوامل مؤثر بر کنترل های شخصی و درونی؛ احساسات شخصی، خودپنداره، ناکامی، روان پریشی، اعتماد به نفس، وسواس، ترس، تنش، لذت جویی های آنی و ... می باشند.[14]

به سبب وجود کنترل های درونی است که برخی از افراد علی رغم وجود فرصت بروز رفتار انحرافی به سبب کنترل های اجتماعی ضعیف، این رفتارها را انجام نمی دهند. برای نمونه می توان به خانواده ها و به ویژه زنانی اشاره داشت که در دوران قبل از انقلاب، با وجود موقعیت های بدحجابی و به طور کلی فساد و بزهکاری، مرتکب چنین رفتارهایی نمی شدند و حتی بسیاری از این بانوان، در زمان کشف حجاب توسط رضاخان تا مدت های مدیدی از منزل خود خارج نشدند.

اگرچه تحقیقات تجربی بازدارنده های شخصی و درونی را در رفتار انحرافی مؤثر می داند، ولی در شرایطی که عوامل اجتماعی و محیطی نظیر خانواده، مدرسه و گروه های همسالان فعال هستند، عوامل درونی و شخصی به تنهایی قادر به کنترل رفتار فرد نیستند.[15] از عوامل مؤثر بر افزایش بدحجابی، ضعف کنترل های درونی و اجتماعی(رسمی و غیررسمی) است. در وجود این ضعف نیز نبود آموزش های هدفمند و سیستمی بسیار مؤثر است. می توان با ارتقای سطح محتوایی و اجرایی مراکز فرهنگی و آموزشی در ایجاد شخصیت های سالم و با قدرت خودکنترلی بالا اقدام کرد و از سوی دیگر با افزایش کنترل های اجتماعی، برای افراد بدحجاب این احساس را ایجاد کرد که در برخورداری از امکانات اجتماعی با مشکلات اساسی روبه رو هستند و باید حوزه های شخصی اعتقادات خویش را از فعالیت های اجتماعی شان تفکیک کنند.

از دیگر نظریات مطرح در روان شناسی اجتماعی که به طور مؤثر در ریشه یابی گسترش بدحجابی می توان مورد استفاده قرار داد، نظریه های یادگیری اجتماعی- شامل نظریه ی همنشینی افتراقی و نظریه ی تقلید- است. بر اساس این نظریه، بدحجابی رفتاری است که در فرآیند رابطه با افراد دیگر، با کمک فرآیند الگوسازی و از راه مشاهده و تقلید به خصوص در گروه های کوچک (تصادفی و آگاهانه) آموخته می شود. انتخاب الگوی یادگیری توسط شخص، تحت تأثیر عوامل مختلفی نظیر سن، جنس و موقعیت اجتماعی است.

پژوهش هایی که در مورد بی حجابی انجام شده است، تأثیر عنصر تقلید و الگوبرداری بر گسترش بدحجابی را به خوبی آشکار می سازد. نتایج پژوهش هایی در این زمینه نشان می دهد که نوع پوشش مادر و خواهران با نوع پوشش دختران همبستگی دارد. همچنین این پژوهش ها نشان می دهد که دختران در زمینه ی حجاب، بیشترین الگوگیری را از اعضای خانوده ی خود دارند. از دیگر نتایج این پژوهش که البته بسیار تأسف برانگیز است، این نتیجه است که؛ با افزایش میزان استفاده از رسانه های جمعی و کالاهای فرهنگی، نگرش افراد به حجاب، منفی تر می شود.[16]

این نتیجه به وضوح نشان می دهد که متأسفانه در حال حاضر رسانه های جمعی و کالاهای فرهنگی موجود در جامعه ی ما در ایجاد الگو برای افزایش بدحجابی و کاهش علاقه در جوانان و نوجوانان به ویژه دانشجویان نسبت به حجاب بسیار موفق عمل می کنند. همین امر نیز از مهم ترین ریشه های روانی و اجتماعیِ بدحجابی به شمار می رود.

احساساتی چون تنوع طلبی، زیبایی خواهی، لذت گرایی، تمایل به تبرج و خودآرایی، تمایل به جلب توجه دیگران و به رخ کشیدن زیبایی ها و برانگیختن تحسین و تمجید دیگران؛ در تمامی زنان وجود دارد. اما برخی، به واسطه ی دریافت آموزش های درست و به موقع توسط خانواده و محیط آموزشی و اجتماعیِ خود، راه های کنترل این احساسات و بروز صحیح و سودمند آن ها را یاد گرفته اند.

حفظ ارزش های جامعه و انتقال فرهنگی ازنسلی به نسل دیگر، بدون تأکید بر ابزار تقلید امکان پذیر نیست. می توان از تقلید به عنوان ابزاری کارآمد در راستای جامعه پذیری مفید و سازنده بهره جست به شرط آنکه اسوه ها و الگوهای دینی و فرهنگی خویش را به نسل بعد معرفی کنیم. حضور نمونه ها و سرمشق های شایسته در زندگی به عنوان محرک هایی جهت دهنده و مثبت مورد تأکید قرآن کریم است تا از حضور محرک های بازدارنده و منفی بکاهد.

نتیجه گیری

حجاب، کلید تعدیل تمایلات جنسی و کنترل فضای ارزشی در جامعه است و از سوی دیگر، بدحجابی از مهم ترین ابزار در راستای اضمحلال فرهنگ و در نتیجه هویت دینی یک جامعه است. زیرا منجر به افزایش و گسترش تلذذات جنسی به عرصه ی اجتماع و انحراف های اخلاقی می شود. اسلام، زن را موجودی متفکر و فعال می بیند که التزام به پوشش اسلامی بهترین زمینه را برای امنیت فعالیت او فراهم می آورد. مهم ترین ریشه های اجتماعی و روانی بدحجابی را می توان چنین برشمرد: «کاهش وابستگی، تعهد، اعتقاد و آگاهی در زمینه ی حجاب، کنترل اجتماعی ضعیف، تبعیت بدحجابان از اصل لذت به دلیل کاستی در تربیت دینی، تأثیر یادگیری اجتماعی و نوع الگوهای خانوادگی و اجتماعی ارائه شده به نوجوانان و جوانان، نقص جدّی در کالاهای فرهنگی کشور و ... .»

راهکارهای کاهش یا جلوگیری از افزایش بدحجابی:

- مشخص ساختن حدود شرعی حجاب و ارائه ی تعریف جامع و مشخص از بدحجابی در کتب درسی و دیگر منابع آموزشی در دسترس نوجوانان و خانواده ها؛

- تلاش برای انتقال فرهنگ حجاب از راه سازمان های فرهنگی و رسانه های جمعی. در این راستا می بایست به تبیین و تشریح آثار مثبت و کارکردهای فردی و اجتماعی حجاب و نیز آثار منفی بدحجابی و افشای سیاست های تهاجمی دشمنان اقدام کرد؛

- برنامه ریزی دقیق برای مدارس، دانشگاه ها و خوابگاه های دخترانه در راستای تبیین حجاب، به وسیله ی مبلّغان آگاه، جوان، توانا، خوش اخلاق و با قدرت بیان مناسب. در این راستا می توان از جایگاه امام جماعت بهره برد و ایشان را از بانوان طلبه انتخاب کرد؛

- غنی سازی اوقات فراغت دختران و زنان در جهت تخلیه ی هیجان های درونی و افزایش آگاهی؛

- فرهنگ سازی ازدواج آسان و ایجاد امکان ازدواج به هنگام جوانان؛

- آگاه سازی مستمر و علمی جامعه پیرامون جوانب مختلف حجاب و بدحجابی از راه رسانه ی ملی؛

- الگوسازیِ حجاب و عفاف از راه های مختلف به ویژه رسانه ی ملی برای نسل جوان و رفع تناقض های الگویی موجود در این زمینه. منظور از تناقض های الگویی، وجود تفاوت های عمیق و متناقض میان الگوهای نظری و دینی و الگوهای عملی و در دسترس است. آنچه امروزه در محافل دینی و عمدتاً حوزوی مطرح است، تأکید بر ابعاد وجودی حضرت زهرا(سلام الله علیه ) به عنوان برترین الگوی زنان عالم است. اما الگوهای عملی مطرح در زمینه ی حجاب و عفاف مانند آموزگاران، اساتید و شخصیت های مشهور تلویزیونی و سینمایی؛ در تناقض آشکار با الگوهای مذهبی قرار داشته و مسیری متفاوت را فرا روی پیروان و دوستداران خویش قرار می دهند؛

- به دلیل اثرپذیری غیرقابل انکار و بالای توده های مردم از هنرپیشه های تلویزیونی و سینمایی، برای جلوگیری از افزایش معضل بدحجابی و پیشگیری از ایجاد یک بحران اعتقادی و فرهنگی در جامعه، می بایست نظارت جدّی و آگاهانه ای در این زمینه وجود داشته باشد؛

- ارتقای ساختارهای نظارتی و کنترلی رسمی و غیررسمی در سطح جامعه و برنامه ریزی مناسب برای بهره گیری از مشارکت جمعی در حل این معضل اجتماعی؛

- کنترل مفاسد اخلاقی و ابتذال در پوشش و آرایش در سازمان های دولتی و خصوصی؛

- کنترل اختلاط غیراسلامی زن و مرد از راه نظارت بر تولیدات رسانه های تصویری و همچنین اماکن عمومی؛

- تولید و عرضه ی لباس های مناسب و زیبا، با توجه به سلایق متفاوت موجود در جامعه؛

- پاسخ گویی به شبهات مربوط به پوشش و ضرورت های آن؛

- تقویت حس مسئولیت والدین در برابر فرزندان و آموزش شیوه ی نظارت و کنترل روش مند آنان؛

- بهسازی محصولات فرهنگی به ویژه کتاب ها، نشریات، فیلم ها و مجموعه های تلویزیونی، برنامه های رایانه ای و ... و نیز نظارت و کنترل جدّی بر گلوگاه های ورودی محصولات فرهنگی به کشور؛

- برخورد قاطع با متخلفان و مهره های اصلی فساد و ابتذال با استفاده از اصلاح قوانین و تعریف راهکارهای مؤثر در این زمینه؛

- ارتقای سطح تأثیر مراکز فرهنگی دانش آموزی در زمینه ی حجاب و عفاف، از راه تعریف اهدافی ویژه در این باره، تخصیص بودجه ی لازم و استفاده از عناصر متخصص و کارآمد.(*)

منابع:

1. وندی، شیلت و نانسی لی دموس، دختران به عفاف روی می آورند، ترجمه و تلخیص سمانه مدنی و پریسا پورعلمداری، قم: نشر معارف، 1388، ص 250.

2. همفر، خاطرات همفر، جاسوس انگلیسی در ممالک اسلامی، ترجمه ی دکتر محسن مؤیدی، تهران: امیرکبیر، 1377، ص 84.

3. ممتاز، فریده، انحرافات اجتماعی؛ نظریه ها و دیدگاه ها، چاپ سوم، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1387، ص 12.

4. همان، صص 119 و 120.

5. رفیع پور، فرامرز، توسعه و تضاد، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1377، ص 164.

6. همان مؤلف، وسائل ارتباط جمعی و تغییر ارزش ها، تهران، نشر کتاب فردا، 1387، صص 33 و 34.

7. مرکز پژوهش های اسلامی صداوسیما، نگاه اجمالی به پوشش چادر در سریال های تلویزیونی (ابتدای سال 80 تا پایان 82)، قم، مرکز پژوهش های صدا و سیما، 1384.

8. ممتاز، ص121.

9. همان، ص122.

10. همان، ص122.

11. رحیمی، عباس، حجاب و نقش آن در سلامت روان، قم، مؤسسه ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ چهارم، 1387، ص166.