فردای بانکها ؛ ادغام بانک ها گامی موثر
دکتر امیر جعفری صامت، استاد دانشگاه و پژوهشگر علوم بانکی
بر پایه اطلاعیه بانک مرکزی، بانک‌های انصار، قوامین، حکمت ایرانیان، مهراقتصاد و موسسه اعتباری کوثر در بانک سپه ادغام خواهند شد. موضوع ادغام بانکها از سال گذشته در سطح منابع خبری شنیده می‌شد که با اطلاعیه رسمی بانک مرکزی موضوع ادغام قطعیت یافت. به گفته رسانه‌های خبری فرآیند ادغام بانکها به سرعت در حال اجراست که باید تا پایان سال به مرحله نهایی و ادغام برسند.
با این حال ادغام بانک‌های یاد شده هر چند از نظر مسئولان بانک مرکزی به عنوان یک فرصت قلمداد می‌شود، اما این امر می‌تواند تهدید‌های خاصی به دنبال داشته باشد، چرا که در صورت نداشتن شرایط مطلوب برخی بانکها در زمینه‌های حقوقی، مالی، مالیاتی، نیروی انسانی و ثبتی، ادغام با مشکلات خاصی رو به رو خواهد شد. اما اگر این ادغام به منظور اصلاح نظام بانکی کشور باشد می‌تواند برنامه‌هایی همچون افزایش کنترل، اتخاذ تصمیم یکپارچه و از همه مهم‌تر برچیده شدن بی نظمی‌های موجود امور بانکی که منجر به فساد می‌شود به دنبال داشته باشد.
ادغام بانکها تصمیم درست و بزرگی است و هر چند که نگرانی‌های عمده‌ای برای سپرده گذاران، کارمندان و مدیران این بانکها ایجاد کرده است.
علاوه بر این ادغام بانکها همراه با مشکلات و ریسک‌هایی همراه است که در صورت نداشتن ارزیابی صحیحی از این چالش‌ها و چاره اندیشی به موقع برای آنها، ادغام از اثربخشی و کارایی کمی برخوردار خواهد بود.
یکی از این مشکلات به محدودیت‌ها و مشخص نبودن ابعاد و چهارچوب‌های حقوقی و قانونی ادغام برمی گردد. علی رغم وجود مقرراتی که در قوانین مختلف به موضوع ادغام شرکت‌ها پرداخته است، در ایران قانون مستقل و جامعی در خصوص ادغام بانکها وجود ندارد.
بدون تردید اصلاح نظام بانکی، منجر به حذف بنگاه داری و تجارت‌های غیر بانکی می‌شود چرا که این بستر با ادغام بانکها مانند فروش املاک، آزاد شدن دارایی مازاد هزینه و فروش سهام و افزایش سرمایه فراهم می‌گردد.
به گفته صاحب نظران اقتصادی، ادغام‌های بانکی با اهداف مختلفی مانند برخورداری از مزایای صرفه به مقیاس، افزایش نسبت کفایت سرمایه و از همه مهم‌تر با هدف نجات بانکها از ورشکستگی انجام می‌شود و همچنین توجه به مسائل مهمی همچون شناخت دقیق ابعاد و ساختار مالی بانک‌های موضوع ادغام، برنامه ریزی فرآیند ادغام و طرح ریزی اقدامات مؤثر در راستای کاهش تضاد منافع ذی نفعان برای افزایش احتمال موفقیت ادغام ضروری است.
اما در این راستا شواهد امر نشان می‌دهد که با فرصت محدود بانک مرکزی برای ادغام و تعجیل در تجمیع این بانک ها، دستاورد‌های مهم ادغام را از دست خواهیم داد، چرا که پیچیدگی امور ادغام مطالعات گسترده امور بانکی را در زمان معین می‌طلبد.
بدون تردید، ادغام یک ضرورت است، اما فرصت مطالعاتی محدود، مدیریت آزمایش و خطا را دربردارد. در این امر باید مطالعات زیرساخت‌های لازم برای تجمیع صورت گیرد تا در آینده مشکلی بوجود نیاید. البته ادغام در بازه زمانی بلند مدت ترسیم می‌شد که هر بانک در یک دوره معینی و به صورت مرحله‌ای ادغام می‌شدند کاستی‌ها و آسیب‌های احتمالی آن هم برطرف می‌شد.
کارشناسان معتقدند با وجود اینکه اصلاح نظام بانکی می‌تواند اثر مثبتی داشته باشد، اما از چالش‌های مدیریتی نیروی انسانی هم دور نخواهد ماند. چراکه خروج برخی از منابع بانکی و انسانی در نهایت تضعیف نظام بانکی را در پی خواهد داشت. به دنبال این امر، چون در اقتصاد کشور ساختار حمایتی مطلوب وجود ندارد تعدیل نیروی انسانی همواره به عنوان چالش‌های فرهنگی، امنیتی و اقتصادی بوده و سازمان‌های حمایتی نتوانسته اند پوشش حمایتی خود را داشته باشند.
در بررسی‌های صورت گرفته نشان می‌دهد تئوری منسجمی در خصوص ادغام بانکها در ایران وجود ندارد. در این خصوص در بین صاحب نظران و مسئولان اقتصادی اختلاف نظر وجود دارد. البته در کشور آمریکا به موضوع ادغام پرداخته شده و تئوری‌های منسجمی در این خصوص وجود دارد، از جمله تئوری (بزرگ شو تا ورشکسته نشوی)، این عبارت اولین بار توسط سناتور مکینی در جلسه استماع کنگره آمریکا درسال ۱۹۸۴ در خصوص مداخله شرکت بیمه فدرال برای جلوگیری از ورشکستگی شرکت بیمه صندوق فدرال در بانک کانتینتال ایلینوی مطرح شد، ایشان بیان داشت که ورشکستگی برخی از شرکت ها، چنان سهمگین است که بر همه بخش‌های اقتصادی اثر خواهد داشت؛ بنابراین برخی شرکت‌ها آن چنان بزرگ هستند که بزرگی آنها مانع ورشکستی آنها است به عبارت دیگر مناسب‌تر این است که بانک‌های بزرگ از ادغام چند بانک کوچک تاسیس شود که هیچگاه ورشکسته نشوند. در بررسی صورت گرفته از بانک مرکزی، سازمان بورس و اوراق بهادار، سازمان امور مالیاتی و سازمان ثبت شرکت‌ها مشخص گردید که ادغام موسسات تا کنون در رویه عملی به صورت قانونی انجام نشده است.
موضوع دیگری که از تجارب ادغام مشاهده می‌شود انجماد دارایی‌ها و دارایی‌های سمی بیشتر موسسات که در بانک‌های بزرگ ادغام می‌شوند سلامت اعتباری قابل قبولی ندارند و با مطالبات و دارایی‌های تملیکی روبرو هستند و با افزوده شدن این دارایی‌ها مزایای احتمالی ادغام خنثی خواهد شد.
در مجموع شرایط حاضر نشان می‌دهد که ادغام در یک فرآیند کوتاه مدت به حل آسیب‌های نظام بانکی کمکی نخواهد کرد و یکی از دغدغه‌های صاحب نظران اقتصادی این است که چرا موسسات بانکی در بانک دولتی ادغام شوند و هزینه‌های آن را دولت بپردازد. در حالی که می‌توان این موسسات را در بانک‌های خصوصی ادغام کرد و بدون دلیل هزینه‌ای برای دولت ایجاد نکند.
در مجموع می‌توان گفت: نبود دانش و تخصص مربوط به مدیریت فرآیند ادغام، دستاورد عملی آن چشمگیر نخواهد بود و مسیر نادرستی را می‌پیماید. لیکن ضرورت دارد مراکز دانشگاهی و تخصصی کشور، برنامه‌هایی را برای تربیت نیرو‌های واجد شرایط داشته باشند و با برقراری رابطه سیستمی میان صنعت بانکی و مراکز دانشگاهی، معضلات مدیرت ادغام در نظام بانکی به حداقل ممکن برسانند.
